Përkthimi i veprave filozofike

Mendimtarët e mëdhenj të botës romake, të tillë si Cicero dhe Seneka qenë të përpirë nga letërsia greke; Cicero madje shkoi në Athinë për të nderuar shtëpinë e heronjve të tij filozofë. Në mënyrë domethënëse, Marcus Aurelius shkoi deri aty sa i shkroi Meditimet e tij në Greqisht. Cicero, dhe më pas Boethius, u përpoqën që të nisin një traditë filozofike në latinisht. Por në fillim të Mesjetës, shumica e mendimit grek qe ende e aksesueshme vetëm pjesërisht në gjuhën latine.

Në pjesën tjetër të botës së lashtë situata qe më e mirë. Në pjesën lindore të Perandorisë Osmane, bizantinët që flisnin greqisht vijuan të lexonin Platonin dhe Aristotelin në origjinal. Dhe filozofët në botën islamike kishin një shkallë të jashtëzakonshme aksesi në trashëgiminë intelektuale helenistike. Në Bagdatin e shekullit të dhjetë, lexuesit e arabishtes kishin të njëjtën shkallë njohjeje me Aristotelin sa kanë edhe sot lexuesit e anglishtes.

Kjo qe falë një lëvizjeje të mirëfinancuar të përkthimeve që u shfaq gjatë kalifatit Abasid, duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit të tetë. Sponsorizuar në nivelet më të larta, madje edhe nga vetë kalifi dhe familja e tij, kjo lëvizje punoi për të importuar filozofinë dhe shkencën greke në kulturën islamike. Perandoria e tyre i kishte burimet për ta bërë, jo vetëm financiarisht por edhe kulturalisht. Nga fundi i antikitetit deri te ngritja e Islamit, greqishtja pati mbijetuar si gjuhë e aktivitetit intelektual mes të krishterëve, veçanërisht në Siri. Kështu që kur aristokratët myslimanë vendosën të merrnin filozofinë dhe shkencën greke të përkthyer në arabisht, ata iu drejtuan të krishterëve për ndihmë. Në disa raste, një fjalë greke mund të qe përkthyer fillimisht në Siriak dhe pas kësaj në arabisht. Kjo qe një sfidë e stërmadhe. Greqishtja nuk është gjuhë semitike dhe për rrjedhojë ata po lëviznin nga një grup gjuhësh në në tjetër: qe më shumë si të përkthesh finlandishten në anglisht se sa si të përkthesh latinishten në anglisht. Dhe problemi i parë qe që nuk kishte terminologji të njohur për shprehjen e ideve filozofike në arabisht.

Çfarë e shtyu klasën politike të shoqërisë Abaside që të mbështeste këtë sipërmarrje të stërmadhe dhe të vështirë? Një pjesë e shpjegimit qëndron pa dyshim në vlefshmërinë utilitare të shkencës: tekstet kyçe në disiplina të tilla si inxhinjeria dhe mjekësia pa dyshim që kishin aplikime në praktikë. por kjo nuk na tregon ne asgjë për arsyet se pse përkthyesit u paguan me bujari për të bërë të disponueshëm, fjala vjen, Metafizikën e Aristotelit ose Eneadat e Plotinit në arabisht. Kërkimet nga studiuesit më të rëndësishëm të lëvizjes së përkthimeve greqisht-arabisht, veçanërisht studimet e Dimitri Gutas te Mendimi Grek, Kultura Arabe (1998),kanë sugjeruar se arsyet e financimit qenë në fakt thellësisht politike. Kalifët dëshironin të themelonin hegjemoninë e vet kulturore, në konkurrencë me kulturën perse dhe me bizantinët fqinj. Abasidët dëshironin të tregonin se ata mund ta mbanin kulturën Helenike shumë më mirë se sa bizantinët që flisnin greqisht, pasi, sipas tyre, këta të fundit qenë të zhytur në errësirën e iracionalitetit të teologjisë kristiane.

Myslimanët intelektualë panë gjithashtu tekstet greke si burime për mbrojtjen dhe kuptimin më të mirë të vetë religjionit të tyre. Një nga më të hershmit që e përqafoi këtë mundësi qe al-Kindī, tradicionalisht i njohur si filozofi i parë që shkoi në arabisht (ai vdiq rreth vitit 870). Nujë mysliman i pasur që lëvizte në qarqet e oborrit, al-Kindī mbikëqyri aktivitetin e studuesve të krishterë që përkthenin greqishten në arabisht. Rezultatet qenë të përzjera. Versioni i tij i Metafizikës së Aristotelit rezulton me raste pothuajse i pakuptueshëm (që të jemi të drejtë, dikush mund të thotë të njëjtën gjë edhe për vetë Metafizikën e Greqisë), ndërsa ‘përkthimi’ i shkrimeve për Plotinit shpesh merr formën e perifrazimeve të lira me material të ri të shtuar.

Ky është një shembull veçanërisht dramatik të diçkaje që është në fakt karakteristikë e përkthimeve greqisht-arabisht në përgjithësi – e ndoshta, e të gjitha përkthimeve filozofike. Ata që kanë përkthyer vetë filozofi nga një gjuhë e huaj e dinë se, për të ndërmarrë një përpjekje të tillë, ke nevojë të kuptosh thellësisht atë që po lexon. Përgjatë rrugës, të duhet të bësh zgjedhje shumë të vështira mbi mënyrën se si ta bësh të kuptueshëm tekstin origjinal në gjuhën në të cilën po përkthen ndërsa lexuesi (i cili mund të mos dijë ose të mos jetë në gjendje të lexojë versionin origjinal) mbetet në mëshirën e vendimit të përkthyesit.

Ky është shembulli i parapëlqyer prej meje. Aristoteli përdor fjalën greke eidos për të kuptuar njëkohësisht “formë” dhe “substanca të përbëra nga formë dhe materie” – dhe ‘specie” – të tilla si “njeriu është një specie që bie në klasën e kafshës”. Por në arabisht, ashtu si edhe në anglisht, ka dy fjalë të ndryshme (‘formë’ është ṣūra, “specie’ është naëʿ). Për rrjedhim, përkthyesit në arabisht duhej të vendosnin, çdo herë që përballeshin me fjalën eidos, se cilin nga këto koncepte duhej të kishte ndër mend Aristoteli kur e shkroi – në disa raste kjo qe e thjeshtë dhe në disa raste të tjera, jo. Gjithsesi, Plotini Arabik shkon përtej vendimeve të tilla të nevojshme mbi terminologjinë. Ai bën ndërhyrje dramatike në tekst, gjë që ndihmon për të kuptuar rëndësinë e mësimeve të Plotinit për teologjinë monoteiste, duke përdorur për një qëllim të ri idenë neoplatonike të parimit parë parë si Krijuesi i gjithëfuqishëm i feve Abrahamike.

Cili qe roli i al-Kindī të në gjithë këtë? Ne nuk e dimë me siguri. Ajo që duket qartë është se ai nuk bëri vetë përkthime e që ndoshta mund të mos ketë ditur fare greqisht. Por është e ditur se ai “korrigjoi” Plotinin Arab, gjë që mund të ketë përfshirë edhe shtimin e ideve të atij vetë në tekst. Dukshëm al-Kindī dhe bashkëpunëtorët e tij mendonin se një përkthim i “vërtetë” është ai që jep të vërteta, jo ai që thjeshtë ka besnikëri ndaj burimit.

Por al-Kindī nuk qe i kënaqur me kaq. Ai shkroi gjithashtu një seri veprash të pavarura, zakonisht në formën e letrave apo poemave për bamirësit e tij, ku përfshihej edhe vetë kalifi. Këto letra shpjegonin rëndësinë e fuqisë së ideve greke dhe se si këto ide mund të flisnin për shqetësimet e Islamit të shekullit të nëntë. Në praktikë, ai qe si personi i marrëdhënieve me publikun për mendimin helenistik. Kjo do të thotë se ai nuk ndiqte  si skllav paraardhësit e lashtë që shkruan në greqisht. Përkundrazi, origjinaliteti i rrethit al-Kindī qëndron në përshtatjen prej tij të ideve helenistike. Kur al-Kindī përpiqet të themelojë identitetin e Parimit të Parë te Aristoteli dhe Plotini me Zotin dhe Kuranin, në mënyrën se si u përgatit nga përkthimi që sakaq e trajton këtë parim si Krijuesi. Ai e dinte atë që ne shpesh e harrojmë sot: përkthimi i veprave filozofike mund të jetë një mënyrë e fuqishme e të bërit filozofi. (Aeon/Reporteri)