Pak për të festuar në 10 vjetorin e Pavarësisë

Së pari mbërrita në Kosovë gati 20 vjet më parë. Më 1999, NATO kishte intervenuar në përkrahje të rebelëve etnikë shqiptarë kundër forcave sërbe të Slobodan Miloseviqit. Erdha që ta mbuloja medialisht luftën.

Ndërsa bombat e NATO-s binin, forcat serbe e filluan një fushatë të spastrimit etnik që çoi në gati një milion shqiptarë të Kosovës, shumica myslimanë, të iknin nga shtëpitë e tyre. Sërbia, shumica ortodoksë të krishterë, shpejt kapitulloi dhe i tërhoqi forcat e saj nga Kosova. Më pas, Kosova i kaloi nëntë vite nën kontrollin e UN-it [Unmik].

Dhjetë vite më parë, më 17 shkurt, rajoni i mbyllur malor i më pak se dy milionë banorëve e shpalli pavarësinë nga Sërbia. Larg nga dhënia fund e këtyre telasheve, pavarësia duket që solli një varg problemesh tjera.

E kam vizizur Kosovën vazhdimisht që nga ardhja e parë në fund të vitit 1998, në një udhëtim dy-javor. U riktheva në shkurt të vitit 1999 dhe u vendosa në Prishtinë, kryeqytet, deri më 2005. Zakonisht e vizitoj Kosovën një herë në vit, por ndodh që edhe më shpesh.

Duke qenë mbulues medial i konfliktit, nuk mund të ndihmoja njerëzit por veç t’i shihja ata dhe vendin e tyre përmes prizmit të luftës madje edhe tash. Duke vozitur nëpër fshat, më kujtoheshin vendet e pikave të kontrollit, radhët e refugjatëve, njerëzit e zhvendosur që po kërkon siguri, tymin e trashë e të zi që rridhte nga fshatrat që digjeshin.

Shumçka ka ndryshuar për këtë vend dhe këta njerëz. Kur u ktheva këtë dimër, u godita nga mënyra sesi optimizmi i përhershëm i kosovarëve ishte kthyer në dëshpërim e zhgënjim. Njerëzit duken të ngarkuar me poshtërim, dhe poashtu me përçmim për korrupsionin qeveritar.

“Pasha zotin, po të mos ishte për krejt ata njerëz që e dhanë jetën për diçka të tillë, do të kërkoja që të ktheheshim aty ku ishim para lufte,” një burrë më tha. “Kemi pasur jetë më të mirë atëherë; kemi pasur më shumë mundësi.”

Ajo çka thotë ai është një herezi e vërtetë në Kosovë, dhe prandaj nuk donte që emri i tij të dilte në gazetë, sepse frikësohej se do të shihej si jopatriot. Frika është ende një fakt i jetës për shumicën.

Veç disa ditë para ardhjes sime, një politikan i moderuar sërb, Oliver Ivanoviq, ishte vrarë në një nga rrugët e Mitrovicës.

Mitrovica mbetet një qytet i akullt dhe i ndarë. Pjesa sërbe ka frikë. Një banor e përshkroi policinë si lulet, dmth vetëm sa për dekor.

E kam fotografuar z.Ivanoviq shumë herë. Dikur ai e kishte udhëhequr një grup paramilitar që ruante urat mbi lumin Ibër, i cili e ndan zonën shqiptare nga ajo sërbe.

Në vitin 2003, isha në një takim në të cilin diplomati i Shteteve të Bashkuara Richard Holbrooke, i tha z.Ivanoviq që nëse i përmbahej agjendës së tij radikale, “Do të zgjohesh një mëngjes dhe do të këqyresh në pasqyrë për të kuptuar se rrjedha e historisë të ka shkelur.”

Z.Ivanoviq më vonë e transformoi veten në një politikan më pragmatik. Para vdekjes së tij, ai e kishte akuzuar mafinë lokale se e kontrollonte qytetin. Shumë banorë besojnë që mafia punon në emrin e kryeqytetit të Serbisë, Beogradit, dhe spekulojnë që Mitrovica do të mbetet ende formalisht e ndarë.

Në pjesën tjetër të Kosovës, komuniteti shqiptar me atë sërb bashkëpunojnë më shumë. Por vragat psikike janë gjithandej, edhe nëse pamja e vendit ka transformuar nga autostradat shkëlqyese, pompat gjigante të gazit [benzinës] dhe nga qendrat tregtare.

Rruga nga kufiri me Shqipërinë, që kalon përmes qytetit të Gjakovës dhe në Prizren, është në vetvete si një vragë, një përkujtues prekës i masakrave të luftës.

Kalon përkah kufirit malor dhe ishte përdorur si një udhëkryq nga rebelët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës gjatë luftës. Fshatrat e asaj ane kanë vuajtur shumë.

Kalova ndanë Mejës, një fshat katolik shqiptar, që ishte vendi ku ndodhi masakra më e keqe dhe ku 372 burra dhe djem të rinj ishin marrë nga kolonat e refugjatëve dhe ishin vrarë në rrugë.

Trupat e tyre mbetën të zhdukur në fund të luftës. Shumë ishin gjetur vetëm vite më vonë në një varrezë masive në një fushë trejningu për policinë speciale sërbe në Batajnicë, jashtë Beogradit.

Për shumë vite, vendi i Marakrës afër Mejës ishte shenjuar nga disa varre të thjeshta, myslimane dhe katolike të përziera bashkë. Tash duket që një memorial permanent do të vendoset aty. Një sarkofag i zi i mermertë qëndron në 18 radhë gjerësi dhe 25 gjatësi.

E njëjta rrugë të çon në Gjakovë, tash e rindërtuar pasiqë shumica e qytetit ishte shkatërruar, përfshirë edhe pazarin e kohës osmane. Më pas kalon në Xerce dhe Krushë, fshatra të shkatërruara ku shumica e burrave ishin ekzekutuar.

Sipas raportit të vitit 2017 nga Komiteti Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, 4,500 njerëz ishin zhdukur gjatë luftës – më shumë se 1,600 prej të cilëve mbeten ende të zhdukur.

Në Gjakovë, unë iu bëra vizitë dy grave, Nusrete Kumnovës dhe Ferdonije Qerkezit. Gjatë luftës, zonjës Kumnova i ishte marrë dhe i ishte zhdukur i vetmi djalë. Zonja Qerkezi ka humbur burrin e saj dhe katër djemtë.

Dy prej djemve të zonjës Qerkezi janë gjetur që atëherë, dhe janë varrosur. Burri i saj dhe dy djemtë e tjerë, janë ende të zhdukur.

Për këto gra, koha nuk ecë përpara. Zonja Qerkezi e ka kthyer shtëpinë e saj në një muze dedikuar të kaluarës së saj.

Lart, dhomat e tyre janë ashtu siç i kishin lënë. Lodra, topa futbolli dhe pjesë teshash që ruhen me kujdes të mbështjellura me plastikë.

Në një dhomë tjetër, duken rafte që mbajnë teshat në të cilat kishin hyrë plumbat në trupat e dy djemve të saj që i kishte gjetur, si një përkujtues i tmerrshëm i mënyrës sesi përfundoi jeta e tyre.

Ajo nuk përgjigjet në pyetjet se si ndihet për përvjetorin e pavarësisë së Kosovës me një fjalë të thjeshtë, “Pah, mos vetë!”

Ndërsa ka zhgënjim të madh me situatën ekonomike dhe politike, megjithatë ka edhe shenja optimizmi. Artistikisht dhe kulturalisht, Kosova po lulëzon.

Artistet e lindura në Kosovë si Rita Ora, Dua Lipa dhe Era Istrefi janë të rregullta në turet muzikore ndërkombëtare. Klubet, baret dhe vendet ku performohet muzikë live në Prishtinë – e ku ka pak kufij etnikë – lulëzojnë.

Petrit Halilaj, një artist i ri, kishte marrë çmim special të jurisë në Biennalen e Venezias vitin e kaluar.

Krejt rastësisht, unë e kisha fotografuar atë kur ishte vetëm 11 vjeçar dhe ishte pjesë e radhëve të refugjatëve në një vend ku shpërndahej ushqimi në Kukës të Shqipërisë. Përvoja e tij e luftës ende e inspironin veprën e tij artistike.

Në ditën e fundit në Kosovë, u dha lajmi që Kryeministrit Ramush Haradinaj i ishte refuzuar viza për në Britani të Madhe. Reagimi ishte një turpërim i madh, sepse i ishte refuzuar viza edhe për në Shtetet e Bashkuara.

Që nga shpallja e pavarësisë, Kosova është njohur nga vetëm 111 shtete anëtare të OKB-së [e cila i ka 193]. Kruciale këtu është mosnjohja nga Rusia, Kina, Sërbia dhe pesë shtetet e Bashkimit Evropian.

Kosova mbetet i vetmi vend në Evropë pa liberalizim vizash, gjë që nënkupton se është e pamundur për qytetarët e saj të udhëtojnë lirshëm. Ky vend e ka edhe popullsinë më të re në Evropë, sipas Bankës Botërore – me 70% të njerëzve që janë nën moshën 35 vjeçare.

“Për aq sa jemi të izoluar në këtë geto, do të kemi probleme,” tha Arben Berisha, drejtuesi për Kosovë i përkrahësve të Arsenalit. “Na vyen që të rinjtë tanë të dalin jashtë për studime dhe të sjellin në Kosovë ekspertizën e tyre.”

Duke ngasur veturën drejt Maqedonisë për të kapur fluturimin për në shtëpi, hyra në një prej autostradave të reja që lidhin Kosovën me Shqipërinë, dhe nuk mund të mos hamendesha: Nëse kryeministri vetë nuk mund të udhtojë ku të dojë, çka do të thotë kjo për kosovarët e rëndomtë?

Të dërrmuar nga pagat e ulta, papunësia, një ekonomi stagnuese dhe nga pamundësia për të udhtuar, ku i çojnë gjithë këto autostrada të shtrenjta dhe shkëlqyese?

Përkthyer nga Periskopi