Një ditë me Arzanën në javën e parë të çlirimit të Kosovës

Arzana ka ndëruar jetë papritur në Kosovë. Gresa, motra e saj, nuk kishte fuqi ta shpjegonte çfarë ka ndodhur. Arzana është rritur para syve të mi në shkollë në Tiranë, ndërkohë që familja e Mehmet Krajes, ishte zhvendosur aty në vitin 1993. Dhe në vitin 1999 u bëmë bashkë në javën e parë të çlirimit duke eksploruar Kosovën e djegur nga lufta. Ky është përshkrimi i një udhëtimi me Arzanën, në përpjekje për të verifikuar mundësinë e djegies së 300 shqiptarëve në Zveçan.

16 Qershor 1999

Arzana më ftoi t’i bashkohesha grupit të gazetareve anglezë që ajo përkthente. Ishte një gazetarë i Channel Four dhe një i BBC. Duhet të gjenim fillimisht një policë në Hajvali, që kishte çuar fjalë se e dinte se ishin djegur disa trupa shqiptarësh në shkritoren e Zveçanit në Trepçe. Gazeta amerikane “Neë Jork Times” kishte shkruar një ditë më parë se ata mund të ishin zhdukur duke u djegur në shkritoren e Zveçanit, përballë “Tunelit të Parë”.

Shkuam në Hajvali. Policin e gjetëm te bahçja para shtëpisë, duke rregulluar një mullar me bar të sapokorrur. E njohëm, se ishte me kanotierë dhe poshtë kishte pantallona blu të policisë serbe. Ishte një polic shqiptar që kishte punuar në aeroport.

Pasi iu prezantuam se kush na kishte dërguar, pranoi të vinte me ne. Sipas të njohurit tonë, ky polic kishte dëgjuar nga daja i vet në Stari Tërg, se 300 shqiptarët e marrë nga burgu i Smerkonicës ishin djegur në Zveçan.

U nisëm drejt burgut të Smerkonicës. Duke kaluar në Nedakovc, polici, i cili ishte ngjeshur afër meje, më tregoi një vend ku kishte pas qenë një postobllok serb.

– Ka qenë i tmerrshëm gjatë luftës, – tha. – I ndalnin femnat dhe i vinin me vallzu sipër makinës. I përdhunonin. Çfarë s`kanë ba.

– Ti ku ke qenë? – e pyeta instinktivisht.

– Unë kam qenë në aeroport, – tha. – Ne veç si punëtorë roje ishim. Çfarë policash ishim ne? Kush na qaste në këtu?

S`folëm një copë rrugë. Na tregoi shtëpitë e kolonëve në Vushtrri. Më tutje po afroheshim në Smerkonicë. Përfytyrimi im për burgun e Smerkonicës ishte i tmerrshëm. Kisha intervistuar të burgosurit që kishin dalë prej saj në muajin prill, në Kukës dhe kisha plot dëshmi të tyre të forta. Më ishte krijuar ideja se iu ngjante burgjeve tona të tmerrshme si Spaçi, Burreli, Qafë Bari…Në fakt, u zhgënjeva. Ishte një vend i rrethuar me gardh të ulët buzë rrugës, me një bahçe të mbushur me pemë, bar dhe trëndafila që kishin çelur ato ditë. Majtas ishin dy kapanone të mëdhenj në formë palestrash, ku paskëshin ndenjur të ndaluarit. Poshtë, përfundi, zyrat e komandës së burgut.

Astrit Thaçi kishte qenë komandanti i burgut. Pyetja e parë ishte se çfarë e kishte Hashim Thaçin.

– E kam kushëri, – tha.

U mendua pak dhe shtoi: – Të dytë jemi, diçka e tillë. Kena bashkpunu me UÇK, – tha, – krejt dhe gjatë luftës. Kurrfarë problemi s`kena pas me ta.

U futëm te halli jonë. E pyetëm për të burgosurit që s`po gjenim.

Hapi regjistrat dhe pas dhjetë minutash na tha me shumë bindje, se nuk kishte asnjë ngarkesë të burgosurish që nuk dihej se ku kishin shkuar.

– Krejt kanë shku në Serbi, – tha, – në Mitrovicën e Titos. Ndoshta atje mund t`i kenë zhduk, por këtej dihet kush ka ik. Kaq kan ik në Shqipni, kaq në Serbi. I kena krejt letrat.

U zhgënjeva që s`gjetëm gjë.

– Ku janë qelitë ku i keni torturuar njerëzit? – i thashë.

– S’kena torturu njeri, – tha. Këtu krejt kanë jetu normal.

– Unë kam marrë dëshmi që njerëzit janë torturuar, – i thashë. – I kam të regjistruara nga goja e tyre.

– Më thuaj një emër, – tha, – që të kanë thënë.

– Çerkin Ibishi, – i thashë. M`u kujtua gazetari i “Rilindjes” në Mitrovicë që e rrihte rregullisht policia dhe që kishte qenë në këtë burg. Kishte dalë në Kukës dhe ishte atakuar me të.

– E njoh Çerkinin, – tha. – S’e ka prek kush me dorë këtu. Por ata mund të jenë rrahur në Mitrovicë në hetuesi, kur i kanë marrë. Këtu s’i ka rrah njeri. Këtu nuk është burg. Ky ka qenë vend riedukimi. S’ka as qeli, as personel. Thjesht këtu i kanë grumbulluar.

Megjithëse jo shumë bindës, m’u duk njëfarë shpjegimi që kënaqte të dy palët, por përmbyste përfytyrimin tim për atë burg. Polici që kishim me vete ngeli keq që s’gjetëm gjë.

– Vazhdojmë ke daja në Stari Tërg, – tha polici.

U nisëm. Pas gati 45 minutash ishim në një rrugë malore afër një mulliri. Polici zbriti dhe po thërriste dajën. S’po dilte njeri për 5 minuta.

Po bëheshim gati të iknim, kur një plak u shfaq nga krahu tjetër i rrugës. Kishte parë makinën tonë dhe ishte fshehur nga frika mos ishim serbë. Ishte personi që kërkonim. I përsëritëm pyetjet për mundësinë e zhdukjes së 300 shqiptarëve dhe në kishte parë ai ndonjë makinë që të kalonte nga ajo rrugë drejt Zveçanit.

– Jo, – tha. – S’kam pa vallahi. S’ka punu miniera. Veç në fshat ka ndodh një vrasje në mes të prillit. Qe aty, mbi fshat. Aty janë ende të vrarët më duket. Janë babë e birë. Është vëllai i filanit.

I tha emrin një banori të fshatit policit që na shoqëronte.

Unë i lashë aty të flisnin dhe u futa në fshat me Arzanën. Na dolën para dy vetë. Kërkonim të dinim kush ishte vrarë nga fshati.

Na përsërisnin të njëjtën histori.

– Është vra vëllau im, – tha, – me çunin. Qe aty lart, te fusha e sportit.

– Po pse s’i keni varrosur? – i thashë.

– Kena pas frikë, – tha, – se na qëllojnë me snajper.

U ngjita lart me Arzanën. Te fusha e sportit afër portës gjeta kokën e djalit 16-vjeçar. Pak më tutje, dorën. Afër cepit të fushës ishte trupi i tij gjysmë i dekompozuar me dy breshka sipër vetes.

Ishte një skenë makabër. Tentova t’i fotografoja dhe m’u drodh dora. S’kisha parë kurrë të vdekur. Ika pak më tutje dhe u ula. Arzana, që ishte shumë e re për të parë skena të tilla, ishte zverdhur dhe ishte ulur pak më tutje dhe po vilte. Ishte bërë akull.

I thashë të mos lëvizte nga vendi. Nuk doja të ndeshej me kufoma të tjera.

Fillova të kontrolloja pak më tutje dhe gjeta babain e tij. Ishte më i dekompozuar dhe më i prishur. Gjymtyrët ishin shpërndarë.

U lidha me radion në Pragë dhe iu thashë të më regjistronin një reportazh direkt për “Evropën e Lirë”. Ishte një përshkrim tronditës i kufomave dhe asaj çfarë kishte ndodhur që unë po e bëja live duke përshkruar skenën horror para syve të mij. Kolegu im në studio kishte shtangur nga rrëfimi dhe më pyeti, nëse isha mirë, kur mbarova.

– Jo, – i thashë. – Më vjen për të vjellë. S’di pse i kanë lënë pa varrosur.

Zbrita prapë në fshat. Njeriu që njërin e kishte nip dhe tjetrin vëlla ishte po aty. Na pyeti, në i gjetëm. Doja ta fyeja, por m’u duk qenie e mjerë për ta fyer.

– Si ndodhi që ata vdiqën dhe ju jo? – i thashë.

– Ishte një ditë, kur erdhën shkijet këtu, – tha, – se pati luftime afër dhe na zbunë nga fshati. Ne veç ikëm sipër, por ata ngelën pas dhe i qëlluan me snajper. Qëlluan djalin dhe babai u kthye ta merrte. E qëlluan dhe atë. Ne s’guxuam me kthy kryet pas. Nëna e djalit mund të jetë në spital në Mitrovicë, kurse një motër ka dal në Shqipni. S’di ç’bëhet.

Ishte e gjitha një histori e rëndë. Arzana e zverdhur përpiqej të mos rrëzohej, ndërsa zbrisnim poshtë fshatit për t’u ngjitur te rruga përballë, ku na priste polici dhe daja e tij që s’po na i gjenin dot shqiptarët e zhdukur. Kris tha se kishte shkuar deri te pusi i minierës, por as atje s’kishte gjë. I tregova për skenën lart te fusha. S’i bëri shumë përshtypje. Kishte parë Krushën e Madhe dhe viktimat e atjeshme dhe s’kishte më asnjë rekord që t’ia kalonte.

***

Shpresa e fundit ishte “Tuneli I Parë”, një qytezë minatorësh nga ku kalonte rruga për në Zveçan.

Osman Musa ishte një invalid që kishte qëndruar i vetëm me gruan e tij në gjithë qytezën e minatorëve të quajtur “Tuneli”, pranë Trepçës. Takimi me të në të vërtetë më ndryshoi vizionin tim për çfarë kishte ndodhur. Dukej se asgjë nuk ishte bardhë e zi. Asgjë nuk ishte vetëm urrejtje dhe luftë. Kishte dhe kombinime jetësore të bashkëjetesës. Kishte dhe ngjyra që e bënin më të fortë dramën e Kosovës.

Osmanit i ishte vrarë djali në UÇK, në zonën e Nerodimës. Ishte vrarë në javën e parë të muajit maj dhe kishte qenë 19 vjeç. Ai vetë ishte terrorizuar nga të ndenjurit mes paramilitarëve për tre muaj dhe tashmë mezi e tregonte historinë e tij.

Ne shkuam në shtëpinë e tij, ndërsa ishim duke kërkuar historinë e zhdukjes së mundshme të 300 shqiptarëve, të cilët figuronin të ikur nga burgu i Smerkonicës, por nuk rezultonin të regjistruar askund.

Ky ishte dëshmitari i vetëm shqiptar i qytetit dhe ne s`kishim ku përplaseshim tjetër. Oficeri francez na kishte paralajmëruar për humbjen e djalit të tij.

Mbajta afër Arzanën, vajzën e Mehmet Krajës që dinte shqip, anglisht dhe pak serbisht dhe iu kishte shërbyer gazetarëve anglezë si përkthyese, por dhe mua si udhërrëfyese. I thashë të mos iu tregonte që donim të bënim intervistë me ta, por thjesht që donim t`i ngushëllonim.

Trokiti e para dhe iu shpjegoi se na kishte rënë rruga andej dhe donim t`i ngushëllonim për djalin.

Na ftuan brenda. Fitorja e parë m`u duk se u arrit.

Osmani rrinte i ulur në krye të dhomës mbi një divan të gjerë dhe kishte hedhur para gjunjëve një batanije. Nuk lëvizi nga vendi, por na zgjati të gjithëve dorën. Pas pak hymë në bisedë.

I thamë se po kërkonim të dinim se ç`kishte ndodhur dhe ç`kishte parë ai nga dritarja e shtëpisë në sheshin qendror të qytezës.

– Dita e parë ka kenë zi, – tha. – Krejt njerëzit ikën. U mblodhën në sheshin kryesor dhe hipshin në makina. Dhe serbët iu kanë pas dhënë do kamiona të minierës me ik. Kan ndihmu nga pak dhe ata. Ikshin të gjithë. Meremja i ka pa krejt nga dritarja si iknin. Shkonin në Shqipni, se kish pas thënë televizioni i Shqipnisë: “Ejani te ne, se iu mbajmë krejt”. Ai Pandeli Majko kishte pas thënë.

– Po kamiona me të burgosur a ke parë? – i thashë. -Kamiona që mund t`i kenë çuar njerëzit në Zveçan, përballë?

U hutua pak, ndoshta s`kuptoi mirë as toskërishten time.

– Jo vallahi, – tha, – krejt me kamiona për Shqipni kanë ik, s`di çka me thanë. Ditë e parë ka kenë zi krejt. Ne mbyllëm derën fort nga brenda dhe rrijshim ja këtu. I kena kqyr krejt. Po Meremja ma shumë, se unë s`mundja.

Pastaj, ditën e dytë, ishte ma qetë, por ikshin prap. Ditën e tret po prap ikshin. Pastaj ma qetë ishte. Po na zuri frika, se kishim frikën e djalit. E kena një kojshi të parë ktu, që ka qenë me këta paramilitarët. Ai e dinte punën e djalit, por s`na ka ngajt S`di ç`ka bërë gjetk, por ne s`na ka ngajt.

Ditën e katërt në mesditë ra dera fort. Meremja u ngrit me vrap dhe u turr tek arka e djalit. I qiti krejt letrat që ishin aty e i shkeu. U afrova dhe unë zvarrë dhe nisëm me i shky të dy. I shkym e i hodhëm në banjë.

Dera binte fort e ne i hidhshim në banjë. Dera vazhdonte të binte më fort e ne më shpejt. Dikur, ne mbaruam, por dera vazhdonte të binte. I thashë, Mereme hape bre, le të na vdesin tash që i shkym letrat e djalit. Se nuk i dijshmim ç`ishin ato letra. Ishin do vjersha, se djalin e kena pas në Medrese dhe ka pas shkrujt. Meremja nuk dëgjoi me hap derën dhe dikur ata e shqyen. Hynë brenda, veç kur na panë ne, dy pleq.

– A jeni mirë bre? – foli njëri tyre serbisht.

– Mirë jena, – i thashë.

– Mos u trembni, – tha. – Jemi Kryq i Kuq grek. Kemi sjellë ca ndihma. Thamë se keni vdek, se na thanë janë dy pleq vetëm, ndaj e shqyem derën.

– Kishim frikë me e hap, – i thashë, – se nuk thatë kush jeni.

– S`ka problem, – tha, – e ndreqim.

Na lanë do pako dhe ikën.

Pastaj erdhi një kojshie që kemi në kat të pest. Është nji serbe, motër medicinë(infermiere). Me ne vallahi është sjell mirë. M`i gjeti do ilaçe për diabet, se më kishin mbaru. Dhe më ka pas thënë dhe për nevoja të tjera çfarë kam.

Rrëfimi i tij vazhdoi me hollësi të tmerrshme të panikut, pasigurisë dhe bashkëjetesës me serbët. Tregoi çdo detaj. Donte të shfrehej. Pastaj, pak nga pak filloi t`i dridhej mjekra. Tregoi sesi i kishte ardhur lajmi që djali i ishte vrarë në Bjeshkët e Radomirës. S`dinin si t`i gjenin trupin dhe varrin. S`dinin kush e kish varrosur. Meremja s`e kishte fshehur dot dhe ia kishte thënë komshies serbe të katit pestë, që ishte infermiere. Ajo ishte tronditur dhe i kishte thënë të shkonin bashkë. Dhe e kishte çuar me makinë deri afër vendit, ku ishte varri dhe e kishte sjellë prapë në shtëpi. Ishte diçka e papërfytyrueshme.

Meremja dëgjonte dhe qante më dënesë.

– I shkym dhe letrat e djalit kot, – tha. – Të paktën të kishim një kujtim tani. Krejt i shkym atë ditë prej frike.

– Po ju pse s`ikët? – i thashë. – Pse qëndruat?

– Ku me ik? – tha Osmani dhe hoqi batanijen.

Ishte një skenë e dhimbshme. Nuk kishte këmbë. I kishte prerë në minierë dhe gjithë jetën kishte punuar pastaj në administratë të minierës.Heroi I vetëm I qëndresës, në fakt nuk kishte me se të ikte.

U turbullova nga pamja, por dhe nga arsyet njerëzore të qëndresës së tij në shtëpi. S`kishte këmbë të ikte. Historia e djalit ishte një sfond shumë heroik, para një arsyeje fizike që ai kishte. Dhe mbi të gjitha, kishte shumë pak gjëra për të treguar për ne që donim gjëra të forta dhe zbulim krimesh.

E pyeta se ku ishte sot komshia serbe që i kishte ndihmuar.

– Ka ik, – tha, – qysh dje. S`di pse iku vallahi, por ne s`na ka bë keq. Ndoshta ka bë keq diku tjetër. S`di ç`të them.

Ikëm nga Osmani dhe po mendoja sesa e vështirë ishte të përshkruaja ngjyrat e dramës që sapo kishte kaluar ky vend. Asgjë nuk ishte siç e paragjykoje. Asgjë nuk i ngjante një dashurie dhe urrejtjeje klasike. Vende-vende ngjyrat përziheshin dhe ishte mëkat të bëje sikur s`i shihje.

Kolegu ynë anglez ngulte këmbë që duhet të ktheheshim sërish nesër për këtë histori.Arzana më tha se ai e ka rregjistru krejt bisedën tënde shqip me Osmanin, se do me kuptu çfarë keni fol. E la kamerën e dorës në dritare fokusuar nga ju.

-Ska problem le ta përkthej I thashë. Mund ta kuptoj më mirë luftën nga ky episod.

(Botuar në Gazetën Tema)