Nga Suttner tek Handke

Kushdo që e ka kuptuar çmimin për Handken vetëm në trajtën e një çmimi letrar, ka dështuar ta kuptojë përpjekjen për rehabilitimin e të shkuarës së Serbisë, e cila për fqinjët e saj vazhdon të jetë një zgjatje e pafundme, e pranishme dhe e përditshme e një periudhe hegjemonie brutale për të cilën ende nuk ka kërkuar as falje. Prandaj Handke nuk është thjeshtë “autori” por edhe “objekti” i një realiteti që po pretendohet të vihet në kontekstin politik evropian. 

Janë bërë dy vite prej se çmimi Nobel për Letërsi iu nda shkrimtarit austriak Peter Handke. Kritikat e shumta publike ndaj ndarjes së këtij çmimi për Handken, ishin po ashtu të shtresëzuara nga kritikat letrare për veprimtarinë e tij si autor.

Në të dyja rrafshet pati një shtresëzim të gjerë debati. Njëra palë argumentonte Handken si të padenjë për çmimin për shkak që mbështeti gjenocidin serb në Bosnje e Kosovë, mbrojti “Utopinë Jugosllave” si dhe u përpoq ta paraqiste popullin serb si viktimë të të gjithë asaj çka ndodhi në vitet e 90-ta. Ana tjetër argumentonte për stilin e tij radikal, jo konvencional dhe jashtë politik të të shkruarit, si bazë e qëndrueshme për çmimin.

Kur u bë e qartë se çmimi po i jepej austriakut Handke, reagimet morën trajtë formale edhe nga organizatat letrare, edhe nga ato politike, si dhe nga intelektualët publik që nuk mund ta konceptonin vlerësimin e tij me një çmim të “respektuar” siç është Nobeli, pikërisht duke u thirrur në traditën e këtij çmimi në raport me kujt i dedikohej në këtë rast. Këtyre kritikave, anëtarët që e ndanë çmimin, iu përgjigjën thjeshtë me atë se Handke në asnjë shkrim të tij, nuk kishte mbrojtur politikisht regjimin serb në periudhat e luftërave të përgjakshme gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë.

Tashmë nuk është e rëndësishme se cilat ishin arsyet dhe as vlerat e konceptuara të veprës së Handkes, pasi që një çmim i tillë është ndarë dhe Austrisë i është shtuar edhe një nobelist. Por ajo çfarë e lidhë Austrinë me Nobelin dhe rrjedhat tona aktuale politike, nuk mund të kalojë pa u përmendur si trend, e që flet shumë për krizën morale që ka përfshirë Nobelin nga dimensioni i mënyrës se si është konvertuar ky çmim simbolik e inkurajues në një koncept politik rehabilitues, në kundërshtim me origjinën për të cilën është konceptuar nga vetë themeluesi i tij.

Përderisa Handke është nobelisti i fundit i Austrisë, nobelistja e parë austriake daton që nga viti 1905. Ajo është Berta Suttner. Në rrafshin tonë socio-politik, Suttner nuk është shumë e njohur për shkak se ajo ka vepruar në një periudhë kur populli i Kosovës ishte i privuar nga rrjedhat ndërkombëtare.

Por ndryshe nga ne, Suttner është e njohur nga civilizimi perëndimor si një aktiviste e jashtëzakonshme për paqe e kundër rrymave militare pushtuese. Vepra e saj letrare “Ulni poshtë armët”, ka qenë ndër veprat më të përkthyera të kohës dhe me një ndikim jashtëzakonisht të madh në audiencën perëndimore.

Berta, do të bëhej simbol i angazhimit pacifist në Evropën Perëndimore në kuadër të përpjekjeve për të disiplinuar rrymat radikale e militare të ish perandorive evropiane, veçmas në përpjekje për të parandaluar luftërat dhe armatimin që kishte zënë rrënje. Ajo, madje duke qenë mikeshë e Alfred Nobelit, thuhet se ka qenë një ndër nxitëset kryesore që Alfredi krahas çmimeve tjera, do ta listonte në testamentin e vet edhe kategorinë e çmimit për paqe.

Bertën, ne nuk e njohim dhe nuk e kemi parë, përveçse si figurë e shtypur në bankënotat metalike të Euros, por kauzat e angazhimit të saj i kemi të mishëruara dhe i njohim mjaft mirë. Ato vërtetë legjitimojnë një çmim për paqe, sepse janë kundër dhunës e shfrenimit diktatorial. Janë kundër shtypjes dhe regjimeve shtypëse. Janë kundër glorifikimit të luftës dhe regjimeve që nxisin ato.

Por 114 vite mbrapa, Nobeli do t’i jepej një austriaku si Handke që ka të çara të mëdha në këtë traditë pacifiste. Vlerësimi i Handkes në këtë perspektivë, ka një dimension politik më të thellë sesa dimensioni letrar. Përmes tij, në fakt është shënuar një përpjekje për modifikimin dhe rehabilitimin e historisë.

Kushdo që e ka kuptuar çmimin për Handken vetëm në trajtën e një çmimi letrar, ka dështuar ta kuptojë përpjekjen për rehabilitimin e të shkuarës së Serbisë, e cila për fqinjët e saj vazhdon të jetë një zgjatje e pafundme, e pranishme dhe e përditshme e një periudhe hegjemonie brutale për të cilën ende nuk ka kërkuar as falje. Prandaj Handke nuk është thjeshtë “autori” por edhe “objekti” i një realiteti që po pretendohet të vihet në kontekstin politik evropian.

Dhe ky trend ka një traditë. Në vitin 2006, drejtuesi i teatrit më të vjetër në Evropë, atij  francez “Comedie Française” Marcel Bozzonet, kishte refuzuar ta vejë në skenë veprën e Handkes, pikërisht për shkak të rolit të tij glorifikues në utopinë jugosllave dhe gjakderdhjen e shkaktuar rreth saj. Por kishte qenë asokohe Ministri i Kulturës së Francës, Renaud Donnedieu de Vabres, ai që kishte kritikuar Bozzonetin dhe kishte ftuar Handken për vizitë në Ministrinë e tij.

Tashmë është e qartë se gjenerata e burrështetasve perëndimor në të dy brigjet e Atlantikut, e cila kishte qenë e përfshirë direkt në krizën e ish Jugosllavisë, si dhe e cila kishte bërë përpjekje për ta parandaluar gjakderdhjen e ishte detyruar të ndërhynte ushtarakisht për ta bërë një gjë të tillë, sot nuk është më në skenë.

Jo vetëm që nuk është në skenë si prezencë, por është duke u rrezikuar edhe si memorie. Prezenca e re, veçmas në disa vende evropiane, si duket e ka lënë anash trajtimin e historisë reale dhe është vënë në funksion të një rehabilitimi historik, duke pasur si kriter të tjera forca drejtuese, siç është tregu në radhë të parë.

Pra kudo ku shtrohet nevoja për shtrirje tregtare, nuk mund të jetë pengesë historia. Kështu, Serbia e sotshme si një partner i mundshëm gjeostrategjik e tregtar i Evropës Perëndimore, nuk është ajo që ishte para 20 vitesh. Mbjellja e saj ka filluar më herët e po manifestohet seç herë e më shumë.

Problemi me ngritjen e saj si një vend rreth të cilit graviton stabiliteti, tregu e qarkullimi i mallrave, shënon shkëputjen e të vërtetës historike dhe rehabilitimit për hir të dinamikës aktuale. E vetmja pjesë e gjëegjëzës që dihet e s’thuhet, është fakti se një ngritje e tillë po pretendohet të kalojë mbi kurrizin tonë dhe memorien tonë të freskët, për të cilën jo vetëm që s’është kërkuar falje, por po pretendohet të kthehet kundër nesh, siç është rasti me trajtimin e luftës për çlirim në parametrat e drejtësisë ndërkombëtare.

Handken si autor nuk e njoh dhe s’mund ta gjykoj nga përmasat letrare. Me siguri se ai ngjallë një lloj kureshtje përderisa është etabluar në shkallën e një fituesi Nobeli. Por Handke “politik” nuk konceptohet si fitues, pasi që fitorja e tij si i tillë, do ta legjitimonte vetveten mbi kurrizin e dhjetëra mijëra viktimave, një pjesë e madhe të cilëve ende nuk janë gjetur.

Jo më larg se pardje, u bënë 15 vite prej se Millosheviçi u shpall i vdekur në Hagë, pa pritur epilogun e drejtësisë për krimet që i kishte nxitur. Javën tjetër bëhen 15 vite prej kur Handke gjatë funeralit të Millosheviçit, do t’i thoshte fjalët pasuese: “Bota, e ashtuquajtura botë, di gjithçka për Sllobodan Milosheviçin. E ashtuquajtura botë e di të vërtetën. Dhe për këtë arsye e ashtuquajtura botë mungon, dhe jo vetëm sot, dhe jo vetëm këtu. Kjo është arsyeja pse unë jam sot i pranishëm, afër Jugosllavisë, afër Serbisë, afër Slobodan Milosheviçit”

Ky qëndrim që duhej të shihej në planin kritik, përmes çmimit për Handken, në lëvizjet e reja gjeopolitike ka filluar të shpërblehet, njëkohësisht duke qortuar “botën” e Handkes, e cila sipas tij, nuk e kishte kuptuar të vërtetën e Jugosllavisë, Serbisë dhe Millosheviçit.

Në dimensionin kontekstual politik, detyra jonë e parë është që të përpiqemi ta shpëtojmë pikërisht botën që Handke e kritikon. Fundja, ai le ta mbajë çmimin por ne duhet ta mbajmë botën, sepse e vërteta ishte aq e thjeshtë, aq e dukshme dhe fatkeqësisht ka lënë aq shumë gjurmë kudo përreth nesh.