Ndërhyrje e guximshme e Strasburgut për çështjet e klimës

Pak ditë më parë, më 30 nëntor 2020, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, apo thënë ndryshe Gjykata e Strasburgut, përmes një komunikate zyrtare, bëri të ditur një vendim mjaft interesant dhe shumë të guximshëm, i cili pa dyshim që do të jetë një pikë e rëndësishme referimi e jurisprudencës së saj në të ardhmen në çështjet e ambientit dhe ndryshimit të klimës, çështje mjaft sensitive këto dhe me prioritet të dorës së parë në kushtet e sotme për të gjithë bashkësinë ndërkombëtare.

Më konkretisht, komunikata e Gjykatës bën të ditur se bazuar në nenin 41 të Rregullores së brendshme të saj, kjo Gjykatë (Seksioni i katërt i saj) kishte pranuar që më 13 tetor 2020 të trajtojë me procedurë të përshpejtuar apo urgjente kërkesat individuale të paraqitura në Strasburg më 7 shtator të këtij viti (2020) të gjashtë fëmijëve dhe të rinjve portugezë (të moshës 8, 12, 15, 17, 20 dhe 21 vjeç) kundër 33 shteteve më të industrializuara evropiane, të cilat, sipas tyre, individualisht, duke mos marrë masat e duhura e konkrete për zvogëlimin e dukshëm e progresiv të efektit serë (zvogëlimin e emisionit të gazit karbonik në atmosferë) në shifrat që parashikon neni 2 i Marrëveshjes së Parisit mbi Klimën e vitit 2016, cenojnë dukshëm të drejtën e tyre të jetës, shëndetin fizik dhe mendor, të drejtën e ndalimit të torturës e trajtimit çnjerëzor, të drejtën e jetës private dhe familjare, të drejtën e pronës, si dhe ndalimin e diskriminimit për shkak të moshës, të parashikuara këto respektivisht në nenet 2, 3, 8 dhe nenin 1 të Protokollit 1 dhe nenin 14 të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut. Ndër të tjera, kërkesat vënë në dukje se zjarret e shumta në Portugali të viteve të fundit, veçanërisht ato të vitit 2017, janë rezultat i ndryshimeve dramatike të klimës, situatë që po rëndohet nga viti në vit, duke shkaktuar dëme dhe çrregullime të ndjeshme në jetën e përditshme, jo vetëm gjatë periudhës së verës, por edhe në stinët e tjera të vitit.

Megjithatë, theksohet se periudha më e vështirë pa dyshim është ajo e verës, ku për shkak të zjarreve e thatësirës së zgjatur ka humbje të jetëve njerëzore dhe dëmtim të florës dhe faunës; mungesë të ujit të mjaftueshëm për përdorim personal, familjar si dhe për bujqësinë e blegtorinë; temperaturat e larta mbi 40 gradë celsius shkaktojnë probleme në shëndet, pagjumësi, alergji, vështirësi në frymëmarrje, pakësim ekstrem të aktiviteteve fizike, mbylljen apo mosfunksionimin normal të shkollave e të tjerë. Theksohet se për më tepër, korriku i këtij viti (2020) me temperatura deri në 44 gradë celsius, shënoi rekordin më të lartë të 90 viteve të fundit, por që me shumë gjasa, nëse nuk merren masat e duhura, do të përsëritet edhe më shpesh në të ardhmen, madje duke u rritur temperaturat edhe më shumë nga viti në vit, gjë që mund të shkaktojë njëkohësisht në hapësira të caktuara gjeografike edhe katastrofa mjedisore.

Për sa më sipër, vihet në dukje se në gjykimin e pretendimeve të ngritura nga gjashtë kërkuesit, duhet të merren në konsideratë jo vetëm shkeljet e dispozitave të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut të cituara më sipër, por edhe norma e parime të tjera të rëndësishme të së Drejtës Ndërkombëtare. Mes tyre përmendet veçanërisht paragrafi i parë i nenit 3 të Konventës së OKB-së mbi të Drejtat e Fëmijëve, i cili kërkon që në çdo rast duhet të merret parasysh “..interesi më i lartë i fëmijëve..”, si dhe parimi i rëndësishëm i së Drejtës Ndërkombëtare, që e drejta dhe kërkesa normale për zhvillim të qëndrueshëm duhet të marrë gjithnjë parasysh edhe “…të drejtat dhe interesat e gjeneratave të tanishme, si dhe të gjeneratave që do të vijnë…”. Ritheksohet me këtë rast se të dyja parimet e mësipërme kanë mbetur thuajse fiktive, pasi praktikisht, në dorë të rinisë, e aq më pak të fëmijëve, nuk ka asnjë mjet efektiv në nivel kombëtar apo ndërkombëtar për t’i lejuar ato të ngrenë zërin në mbrojtje të interesave të tyre të ligjshme.

Ndër 33 shtetet e paditura janë të gjithë anëtarët e Bashkimit Evropian (27 shtete), si dhe Britania, Norvegjia, Zvicra, Rusia, Turqia dhe Ukraina. Kërkesat e gjashtë të rinjve portugezë, hartuar edhe me ndihmën e një zyre avokatie në Londër, mbështeten zyrtarisht gjithashtu edhe nga organizata e njohur ndërkombëtare, Rrjeti Global i Veprimit Ligjor (GLAN).

E veçanta e vendimmarrjes paraprake të Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut, vënë në dukje qartësisht në komunikatën e 30 nëntorit, është se trupa gjykuese ra dakord të fillojë menjëherë procedurën e shqyrtimit të çështjes në fjalë, duke u dërguar fillimisht dhe njëkohësisht të 33 shteteve evropiane të paditura 5 pyetje, të cilave ato duhet t’u përgjigjen individualisht brenda një afati kohor të caktuar. Këto pyetje kanë të bëjnë me:

1. a) Çështjen e juridiksionit të tyre (të të gjithë 33 shteteve të paditura), pra, me nenin 1 të Konventës, i cili i kërkon çdo shteti anëtar t’i sigurojë brenda hapësirës së juridiksionit të tij çdokujt (çdo individi) të drejtat e garantuara në Konventë. Në rastin konkret shtrohet pyetja nëse në këto të drejta përfshihen ose jo edhe detyrimet që lindin nga ratifikimi i marrëveshjeve të tjera ndërkombëtare (në rastin konkret i Marrëveshjes së Parisit mbi Klimën të vitit 2016) të marra përsipër nga shtetet anëtare individualisht apo kolektivisht..;
2. b) Nëse kërkuesit mund të konsiderohen ose jo si viktima aktuale apo potenciale të një shkelje konkrete nga shtetet palë të një të drejte të tyre në kuptim të nenit 34 të Konventës (për shkak të mos marrjes së masave për zvogëlimi e efektit serë në territorin respektiv), me pasoja serioze për jetën dhe shëndetin e tyre….;
3. c) Nëse pretendimet e kërkuesve mund të kualifikohen njëkohësisht edhe si shkelje të neneve respektive të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut (nenet 2,3,8,14 dhe nenit 1 Prot.1) e të tjerë..

Ky është, në fakt, një zhvillim spektakolar në fushën e mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Është rasti i parë i këtij lloji, ku kërkesa e paraqitur në GJEDRNJ, e cila përfaqëson njëkohësisht në planin global mekanizmin më efektiv për garantimin e të drejtave individuale, merr vëmendjen e qartë të saj, megjithëse në objektin e kërkimit ka çështjet e ambientit e ndryshimit të klimës, të cilat është e qartë që nuk janë të lidhura drejtpërsëdrejti me dispozitat e Konventës.

E, për më tepër, në nivel kombëtar nuk ka pasur asnjë trajtim apo shqyrtim të pretendimeve të gjashtë kërkuesve në asnjë nga 33 shtetet e paditura. Gjer më tani, çështje të veçanta e tepër sporadike të kësaj natyre janë trajtuar nga Strasburgu vetëm në një kontekst konkret, lidhur ngushtë me një çështje të caktuar që pretendohet se cenon të drejtat civile dhe politike që garanton Konventa dhe vetëm pasi janë shteruar të gjitha mjetet e brendshme të ankimit në nivel kombëtar. Nga ana tjetër, hapësira e vlerësimit që normalisht u lihet shteteve për problemet e ambientit, për vetë natyrën e tyre specifike, është shumë e gjerë.

Pikërisht për këto arsye, këto ditë ka pasur debate e diskutime të shumta rreth hapave të marre nga Strasburgu për trajtimin e çështjes në fjalë. 33 shtetet janë të shqetësuara për përgjigjet që duhet të japin, aq më tepër, që në fakt, ligjvënësit e tyre kanë reaguar gjer më tani shumë pak ose edhe aspak në drejtim të respektimit të synimeve që ka Marrëveshja e Parisit mbi Klimën e vitit 2016, veçanërisht për uljen progresive deri në nivelin zero për qind në vitin 2050, të gazit karbonik në atmosferë. Nga ana tjetër, aktivistë, grupime e shoqata të ndryshme kombëtare e ndërkombëtare, të angazhuara në çështjet e ambientit, janë mjaft entuziaste. Ato mendojnë se trajtimi me urgjencë i pretendimeve si dhe pyetjet e dërguara 33 shteteve të paditura janë një sinjal i mirë që tregon se kërkesat e të rinjve portugezë janë marrë seriozisht dhe se këto kërkesa mund të kapërcejnë me pas kushtet e pranueshmërisë të parashikuara në nenin 35 të Konventës, për të hapur më tej rrugën e shqyrtimit të tyre në themel.

Mes të tjerave, ato vënë në dukje se përveç çështjes së juridiksionit dhe kompetencës lëndore, mosezaurimi i mjeteve të brendshme në 33 shtetet e paditura mund të tolerohet e justifikohet përjashtimisht nga GJEDRNJ, ashtu siç vepron në raste të tjera analoge, por shumë të rralla, me pamundësinë fizike të gjashtë fëmijëve apo të rinjve për të ndjekur me vite çështjet në gjithë këto vende, me kohën e tepërt dhe shpenzimet e shumta që do të kërkonte shqyrtimi në të gjitha instancat gjyqësore, përfshi këtu edhe gjykatat e Larta e Kushtetuese të tyre e të tjerë. Për më tepër, ato theksojnë me të drejtë se edhe në nivel kombëtar, gjykatat e të gjitha instancave pothuajse gjithnjë kanë refuzuar të luajnë rol aktiv për t’u dhënë rrugë e zgjidhje praktike deklarimeve kushtetuese mbi çështjet e ambientit si dhe për t’i detyruar qeveritë e tyre respektive për të bërë edhe më shumë në këtë drejtim.

Me këtë rast përmendet vetëm një vendim mjaft pozitiv i Gjykatës së Lartë të Mbretërisë së Holandës i vitit që kaloi (2019), e cila, në çështjen me kërkues shoqatën ambientaliste “Urgenda” kundër shtetit të Holandës, e detyron qeverinë e vendit që në përputhje me detyrimet kushtetuese e ndërkombëtare, duke filluar nga viti 2020, të marrë masa efektive për zvogëlimin me 25 për qind të gazit karbonit në vend. Çështje të tilla të ngjashme ka pasur edhe në gjykatat e Larta e Kushtetuese të shteteve të tjera evropiane, përfshirë këtu edhe shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, por ende nuk ka vendime të tilla të përmasave e standardëve që kërkohen aktualisht përmes gjashtë kërkuesve në fjalë në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut.

Sigurisht që duhet pritur. Zhvillimet apo perspektivat mbi çështjet e ambientit që do të çelen nga vendimi në fjalë i Strasburgut do të jenë jo vetëm shumë interesante, por njëkohësisht edhe shumë të dobishme. Nëse kërkesat e gjashtë fëmijëve dhe të rinjve portugezë do të pranohen, qeveritë e 33 shteteve të paditura do të jenë të detyruara të adoptojnë sa më parë politika të tilla, që të jenë në përputhje me detyrimet e Marrëveshjes së Parisit mbi Klimën të vitit 2016. Nga ana tjetër, edhe angazhimi i drejtpërdrejtë i Gjykatës së Strasburgut mbi çështjet e klimës do të rritej ndjeshëm në të ardhmen. Në fund të fundit, këtë kërkojnë realisht edhe gjashtë kërkuesit portugezë në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut.