Modeli i qytetarisë që na duhet

Shumë filozofë të njohur (Kant, Russell, Popper etj.) pajtohen se Sokrati është ai që e ndryshoi njerëzimin, për çka historia ndahet në dy periudha – para Sokratit dhe pas tij. Ndryshimi ndodhi kur Sokrati kishte vendosur te mos i besonte Orakullit të Delfit që i kishte thënë mikut të tij Kaerefon, se s’kishte njeri më të mençur se Sokrati.

Ky ‘incident’ mes dy miqve në filozofi njihet si “kthesa e madhe sokratike”. Në këtë tregim Sokrati përfaqëson filozofin që refuzon t’i pranojë si të mirëqena konstatimet e paverifikuara, edhe nëse ato vijnë nga profetikët. Është e njohur thënia e tij se “vlerë ka vetëm një jetë e shqyrtuar – e analizuar”.

Duket sikur gjithçka që ka ndodhur pas Sokratit – në fushën e mendimit filozofik dhe politik – janë vetëm fusnota të mendimeve të tij. Kjo sepse edhe sot ne vazhdojmë t’i referohemi pikëpamjeve të tij filozofike rreth individualizmit, rreth rolit të edukimit në shoqëri, domosdoshmërisë së respektimit të ligjeve juridike etj.

Natyrisht, në një shkrim të shkurtër si ky, është e pamundur t’i bëhet analizë e duhur këtyre temave me vlerë të jashtëzakonshme. Mirëpo, dy prej tyre më janë dukur gjithmonë intriguese, e të cilat edhe sot e kësaj dite më së miri e përshkruajnë aktualitetin tonë: tema mbi qytetarinë dhe mençurinë njerëzore.

Bartësit kryesor të lëvizjes demokratike të Athinës, Aniti, Meletusit dhe Likosi e akuzonin Sokratin për dy mëkate: refuzim me dashje për të besuar perënditë, si dhe për mësimet zvetënuese apo degjeneruese që u jepte të rinjve. Por, në fakt, sipas filozofit Karl Popper, akuzat formale kishin tjetër prapavijë. Filozofi kishte rënë në konflikt direkt me intelektualët e kohës së tij, që përfaqësoheshin nga dramaturgu Aristofan. Këta e akuzonin Sokratin për kundërshtim të frymës dhe të mendësisë së kohës – si armik të modelit të qytetarisë që mbizotëronte atë kohë.

Të frymëzuar nga veprat epike të Homerit dhe Hesiodit (që për kohën përfaqësonin atë që sot përfaqësojnë Bibla dhe Kurani), athinasit e rinj edukoheshin nga një model qytetarie që bazohej në virtyte lufte: të shquheshe në betejë, të kesh muskuj dhe shkathtësi luftarake, të vdesësh kur këtë e kërkon “kauza”.

Sokrati këtë koncept e konsideronte si jo të denjë për t’u adhuruar. Më e rëndësishmja, heronjtë homerikë i merrte si modele të dobëta qytetarie; i përshkruante si njerëz kodoshë, të pamoralshëm, e të dhënë shumë pas parave; injorantë dhe pasionantë të mbushur plot zemërim dhe dëshirë të verbër për ndëshkim. Ai e propozonte një model tjetër qytetarie që ishte i kundërt me konceptin tradicional homerik: një model që bazohet në virtyte racionale dhe filozofike, e që përfaqësohet më së miri nga individi që mbështetet në fuqitë e mendjes racionale – në dije, në fuqinë e gjykimit të vet të pavarur. Elitën e kësaj qytetarie duhet ta përbëjnë intelektualët e mençur dhe te ndershëm. Për Sokratin, të jesh i mençur dhe i pajisur me njohuri nuk është e njëjta gjë. Ai ishte skeptik kundrejt sojit të personit të mësuar – ashtu siç perceptohej në kohën e tij nga sofistët. Lloji i mençurisë që kishte në mendje ishte tjetër: vetëdija jonë lidhur me atë se “sa pak dimë”, si dhe vetëdija se ne jemi të kufizuar në dije. Mbi të gjitha, për Sokratin dija nuk ishte dhuratë nga perënditë, por e fituar dhe si e tillë mund të absorbohet nga secili që është i pajisur me inteligjencë universale njerëzore. Ata që nuk e kuptojnë këtë, manifestojnë injorancë, tregojnë sa pak ndikim ka pasur dija tek ta.

Në fakt, vetëdija për paditurinë tonë është atribut i frymës së vërtetë shkencore. Ka njerëz që ende nuk e kuptojnë këtë frymë, sepse e identifikojnë mençurinë me sharlatanizmin e dikujt që pretendon se di gjithçka. Akoma ka njerëz që janë robër të pikëpamjes para-sokratike mbi mençurinë dhe shkencën. Shumë nga ne edhe sot e njëjtësojmë njeriun e mençur me sasinë e njohurive që dikush posedon, e jo me vetëdijen mbi paditurinë tonë si dhe me ndershmërinë intelektuale.

Sokrati besonte shumë në ndershmërinë dhe mençurinë intelektuale. Intelektuali i ndershëm dhe i mençur, sipas tij, e posedon vetëm një armë: guximin për të kundërshtuar, për të thënë jo për gjërat që janë të padrejta dhe imorale. Ai vet e kishte dhënë shembullin e një modeli të një intelektuali që abstenon, që nuk bindet, që thotë jo.

Guximi intelektual e ka bërë atë martirin e parë të dijes – modelin e intelektualit unik që është në gjendje të vdes jo për kauza populiste, por për të vërtetën.