Lopët e Sislej Xhafës

Artisti me famë botërore, Sislej Xhafa, vendosi të bënte një ekspozitë në Kosovë, në Galerinë Kombëtare. Anash këtij objekti të shëmtuar, pak metra larg një prej objekteve më të shëmtuara në botë, Bibliotekës Kombëtare, u ndërtua një ahur ku po qëndrojnë të mbyllura tetë lopë. Kjo shqetësoi një numër të madh njerëzish të cilët reaguan ashpër ndaj kësaj mbylljeje. Sipas logjikës së tyre, lopët nuk duhet të mbahen të mbyllura, ato duhet të kullosin nëpër lëndina, duhet të shijojnë kënaqjen e endjes ‘poshtë e përpjetë’. Druaj se konceptimi i lirisë për të cilën 2-3%-shi i shoqërisë kosovare kapi armët dhe rrezikoi jetën, ka të bëj pikërisht me këtë lloj bredhje të kotë. Të bredhësh nga një vend në tjetrin, pa qëllim, të papenguar qoftë nga ata që bënin ndalim për arsye raciste, qoftë nga ata që bënin ndalim për arsye emancipuese/domestikuese.

Por, t’i kthehemi lopëve të Sislej Xhafës. Sot në mëngjes, drejtoresha e Galerisë, Arta Agani tha që “lopët po mbahen në kushte të mira, sipas rekomandimit të Ministrisë së Bujqësisë”. Foli edhe pronari i lopëve, Arben Avdiu. Ndërsa, u dha një mesazh i shkurtër por domethënës edhe nga artisti i kritikuar Sislej Xhafa: “Unë jam vegjetarian. Ju dua pa e ditur”.

Nuk e di nëse lopët në fjalë po mbahen në kushte të këqija. Por, t’iu them të drejtën, nuk shqetësohem aq shumë nga një gjë e tillë – nëse kjo nuk është një ‘bredhje’ tjetër e kotë artistike. Mund të përjetoj një farë dhimbje, si kafsha për kafshën, kur e shoh derisa vuan ose trajtohet barbarisht nga dykëmbëshit si unë – por ajo kalon sapo pulis kapakët e syve dhe më përvidhet një mendim tjetër në krye. Ndjej më shumë empati bash për këta terrorizues të vetëdijshëm, për sapiensët, edhe pse nuk mund të bëj asgjë që të parandaloj vuajtjen dhe vdekjen e qindra-mijëra prej tyre për çdo ditë.

Artistë të ndryshëm e kanë përdorur dhimbjen njerëzore për t’i bërë veprat e tyre më kulmore. Një pjesë e madhe e veprave letrare e kinematografike të shekullit të fundit përdorin skena brutale për të provokuar njerëzit. Arti nuk ka vend jashtë dhimbjes, terrorit e absurdit. Jashtë tragjicitetit ontologjik të jetës. Ato vepra që ndjellin më shumë vëmendje e përdorin dhunën si element kryesor. Vepra e fundit që e lexova, është e shkruar nga George Bataille dhe quhet “Historia e Syrit” – ku imazhet janë brutalisht të dhunshme, ku perversionet seksuale janë tmerrësisht provokuese. Adolf Hitler, një ndër diktatorët më të tmerrshëm të shekujve të fundit, ishte poashtu piktor. Është naive përpjekja për ta lidhur artin veç me humanen ose të mirën si kategori morale. Ky është art konformist, i kundërt me artin si revoltë.

Ajo çka e bën Sislej Xhafën artist, ose edhe Ismail Kadarenë, ose çdokënd tjetër, nuk është ndonjë element artistik përveçues nga masa joartistike – por është pikërisht rrekja kurajoze e këtyre individëve që ta shesin përjetimin e tyre. Janë pikërisht relacionet e këtyre njerëzve me ato që mund të quhen ‘autoritete arti’ – e të cilat e kanë të zorshme të justifikojnë qoftë edhe ekzistencën e tyre. Derisa shumë kritikë arti e kanë nënvlerësuar punën artistike të Hitlerit, një prej tyre kur ishte pyetur se çka mendonte, por pa i treguar se kush ishte autor, i kishte vlerësuar veprat e diktatorit si “goxha të mira”. Definicioni i artit është i lëkundshëm, që e bën gjithë këtë veprimtari të ekspozueshme për keqpërdorje e korrupsion nga pushtetet.

Arti është një formë komunikimi, një event social i cili nuk mund të ekzistojë veç privatisht. Domethënë, vepra e Sislej Xhafës për të qenë artistike duhet të njihet nga të tjerët si artistike – duhet të komunikojë me publikun. Dhe përmes lopëve, ka gjasë ai na futi të gjithëve në mendjen e tij, na përpiu, dhe na bëri pjesë të asaj vepre. Ka mundësi që edhe reagimi e protesta, të ketë qenë e mirëmenduar, planifikuar. Ai mund ta njohë mirë intimitetin tonë kolektiv, relacionin delikat me lopën që vjen si rrjedhojë e një shkëputjeje nga kultura dikur e gjithëpranishme rurale në këtë vend, nga urbanja ende-e-brishtë, dhe nga liria si bredhje.

Nuk e di se çka përmban vepra e Xhafës, por reagimi ndaj veprës ‘Tetë lopë Kosove’ zbulon një lloj rravgimi të autenticitetit përmes arsyes ‘të drejtat e kafshëve’ pa kuptuar më elementaren: që të drejtat, përfshirë edhe njerëzoret, nuk ekzistojnë askund pos në mendjet tona si trille të saj, dhe nuk mund të ekzistojë jashtë rrethanave dhe relacioneve të pushtetit. Megjithëse e propaganduar si vlerë perëndimore, nuk mund të mohohet që pikërisht shoqëritë perëndimore vrasin miliarda kafshë çdo vit për arsye konsumi. Veç kësaj, është e zorshme të flasësh për të drejta të kafshëve nëse je konsumues i mishit. Nëse miraton heshturazi vrasjen e tyre. Dhe imagjinoni, Xhafa tha se ishte vegjetarian. Çfarë pështjellimi!

“Çobani” dhe “lopa” janë dy fjalë të stërpërdorura me domethënie tepër pezhorative në shoqërinë tonë. Lopa, dikur një ‘shoqe’ e ngushtë e gjyshërve ose më e largëta, stërgjyshërve tanë, sot përdoret si një figurë për sulm ndaj njerëzve të shtypur të klasës më të ulët ekonomike që nuk kishin mundësi të dilnin në qytet e të shkëputeshin nga ajo. Sepse bujqësia nuk i bën njerëzit të pasur më. Nuk e di nëse mbajtja e lopëve mbyllur përbën keqtrajtim – sepse kjo do ta bënte gjithë veprën njëmend të kotë, dhe ‘bredhuese’ si çdo gjë tjetër në këtë vend!

Paragjykoj që vepra në fjalë e Xhafës nuk do të jetë një shprehje tjetër snobizmi. Kjo sepse, Sislej Xhafa është rritur në Prishtinën e dikurshme, hapësirë në të cilën kultura rurale zinte shumë vend, e po njëjtë edhe lopa. Ishte kohë në të cilën kjo kafshë as nuk shërbente për përbuzje e gardhim identiteti, por në momentet e mëpastajme kur përbuzja ishte shtresëzuar, as si një shprehje qytetërimi përmes mbrojtjes së të drejtave. Këtu duhet të ndërmendim novelën e Dostojevskit, Krokodili, ku shoqëria ruse nuk e di se cilat të drejta t’i prioritetizojë, ato të njeriut, të kafshës, ato ekonomike të investitorëve të huaj, a të tjetërçkaje – kur një krokodil i një gjermani e gëlltit një nëpunës rus.

Urbanja qysh në rrënjën e saj lidhet me hapjen, me diskutimin e artin – si gjëra të kundërta me mendjengushtësinë. Lopa, arti dhe filozofia – ose të menduarit në mënyrë kritike – sot e ndajnë një të përbashkët në hapësirën tonë të ngushtë gjuhësore: shihen si të përbuzshme. Lopa tolerohet e mbrohet për aq sa është serioze, domethënë për aq sa nuk provokon. Ata që bëjnë art përbuzen për të kundërtën, nëse janë ngacmues e provokues, dmth nëse janë të kuptueshëm e komunikues. Ndërkohë, njësoj edhe ata që mendojnë, nuk merren seriozisht nëse flasin seriozisht. Krejt kjo, që ne të bredhim të lirë, të shpenguar nga gjërat që kanë qëllim e kuptim.