George Steiner: Planeti po mbyllet, filozofia e letërsia po rrezikohen

Evropa po jeton një krizë të thellë. Sipas mendimit tuaj, a është i mundur shkatërrimi i saj?

George Steiner: Në gjendjen e saj aktuale, është i mundur. Por, në një mënyrë apo një tjetër, do t’ia dalim mbanë. Ironia, është që Gjermania do të dominojë përsëri. Le të prapsemi pak. Mes muajit gusht 1914 dhe muajit maj 1945, Evropa, nga Madridi në Moskë, nga Kopenhaga në Palermo, ka humbur 80 milionë qenie njerëzore në luftërat, internimet, kampet e vdekjes, zitë e bukës, bombardimet. Mrekullia është se ajo ka mbijetuar. Por ringjallja e saj nuk ka qenë veçse e pjesshme. Evropa kalon sot një krizë dramatike; ajo është duke sakrifikuar një brez, brezin e ri, i cili nuk beson në të ardhmen. Kur isha i ri kishte lloj-lloj shpresash: Komunizmi, e çfarë shprese! Fashizmi, që është gjithashtu një shpresë, por që nuk duhet të gabohesh. Ekzistonte, po ashtu, për çifutët, sionizmi. E plot, e plot… Të gjitha këto nuk i kemi më. Gjatë rinisë, po nuk u mbajte nga një shpresë, qoftë dhe e rremë, çfarë mbetet ? Asgjë. Ëndrra e madhe mesianike socialiste përfundoi te gulagu dhe François Hollande – e marr emrin e tij si simbol, nuk kritikoj personin e tij.

Fashizmi u zhyt në tmerr. Shteti izraelit, domosdoshmërisht që duhet të mbijetojë, por nacionalizmi i tij është një tragjedi, thellësisht e kundërt me mençurinë çifute, që është kozmopolite.

Unë vetë dua që të jem një endacak. Jetoj sipas devizës të Baal Shem Tov, rabin i madh i shekullit XVIII: “E vërteta është gjithmonë në ekzil.”

Po mondializimi a e favorizon këtë endje?

George Steiner: Nuk ka patur asnjëherë një mbyllje të tillë gjeografike. Kur linim Anglinë, mund të shkonim në Australi, në Indi, në Kanada; sot nuk ka më të drejtë pune.

Planeti po mbyllet. Çdo natë qindra vetë përpiqen që të kapin Evropën që nga Magrebi. Planeti është në lëvizje, po drejt çfarë gjëje? I tmerrshëm është sot fati i emigrantëve. Më nderuan në Gjermani me një fjalim që mbajta përpara qeverisë. E mbylla me këto fjalë: “Zonja e Zotërinj, tani të gjitha yjet po bëhen të verdha.”

Me gjithë këto, a ndiheni ju evropian?

George Steiner: Evropa mbetet vendi i masakrës, i pakuptueshmërisë, po gjithashtu i kulturave që dua. I kam borxh gjithçka dhe dua të jem aty ku janë të vdekurit e mi. Dua të qëndroj jo larg Shoah-s, atje ku mund të flas katër gjuhët e mia. Kjo është qetësia ime madhe, lumturia ime, kënaqësia ime. E kam mësuar italishten pas anglishtes, frëngjishtes e gjermanishtes, tri gjuhët e fëmijërisë. Nëna ime fillonte një frazë në një gjuhë dhe e përfundonte në një tjetër, pa e kuptuar. Nuk kam patur gjuhë amtare, por, ndryshe nga mendimet e pranuara prej të gjithëve, kjo është mjaft e zakonshme.

Në Suedi kemi finlandishten dhe suedishten; në Malezi, fliten tri gjuhë. Ideja e gjuhës amtare është një ide tepër nacionaliste e romantike. Njohja e disa gjuhëve më ka lejuar që të jap mësim, të shkruaj Après Babel: Une poétique du dire et de la traduction dhe të ndihem gjithkund si në shtëpinë time. Çdo gjuhë është një dritare e hapur mbi botën. Pemët kanë rrënjë; ndërsa unë, unë kam këmbë, dhe ky është një progres i jashtëzakonshëm, më besoni!

Në librin tuaj të fundit Poezia e mendimit, ju tregoni që Sartri donte që të ishte Stendhal dhe Spinoza. A të çon stili te mendimi?

George Steiner: Po, e gjithë filozofia është një akt i gjuhës. Ritmi, fjalori, sintaksa, gjithçka që na drejton drejt poezisë, e që e gjejmë po ashtu në tekstin filozofik, sado abstrakt qoftë ai. “Çdo mendim fillon nga një poezi”, shkruante Alain në lidhje me Valéry-në. Mendimtarët e mëdhenj janë shpesh herë shkrimtarë supremë, ashtu si Nietzche apo Kierkegaar.

Bergson, një nga mjeshtrit e gjuhës franceze, ka marrë çmimin Nobel në letërsi. Platoni meriton që të krahasohet me Shakespeare-in përsa i përket krijimit të personazheve e gjesteve dramatike. Por marrëdhënia mes mendimit dhe shkrimit mund të shfaqet konfliktuale. Disa filozofë shkruajnë keq, mbysin shkrimtarin që gjendet në vetën e tyre, si Hegel, mbreti i anti-stilit. Këtë traditë dyfishe, e gjenisë lirike te një Platon dhe ajo e pedagogjisë së rreptë, të sistemit, te një Aristotel, e gjejmë që në fillim.

Letërsia dhe filozofia a janë akoma bashkëfajtore sot?

George Steiner: Të dyja format më duken të rrezikuara. Letërsia ka zgjedhur fushën e lidhjeve të vogla personale. Ajo nuk di të trajtojë më temat e mëdha metafizike. S’ka më Balzac, Zola. Asnjë fushë nuk i shpëtonte këtyre gjenive të komedisë njerëzore. Proust-i gjithashtu ka krijuar një botë të pashtershme, dhe Ulysse i Joyce-it është akoma shumë pranë Homerit… Joyce-i, është pikëkalimi mes dy botëve, asaj klasike dhe asaj të kaosit. Dikur, filozofia gjithashtu mund të thuhej universale. E gjithë bota ishte e hapur përpara mendimit të një Spinoze.

Sot, një pjesë e madhe e universit na është mbyllur. Bota jonë tkurret. Shkencat na janë bërë të pakapshme. Kush mund t’i kuptojë aventurat e fundit të gjenetikës, astrofizikës, biologjisë? Kush mund t’ia shpjegojë ato profanit ? Dijet nuk komunikojnë më; shkrimtarët dhe filozofët janë të pazotët për të na e bërë të kuptueshme shkencën. E megjithatë, shkenca shkëlqen nga imagjinata e saj. Si mund të pretendosh që të flasësh për koshiencë njerëzore duke lënë mënjanë atë ç’ka është më kurajozja, më përfytyruesja? Shqetësohem kur mundohem të kuptoj se çdo të thotë “të jesh i ditur” sot – “to be literate”, shprehja është më e fortë në anglisht. A mund të jemi të ditur pa kuptuar një ekuacion jolinear? Kultura po rrezikon të bëhet provinciale. Ndoshta do të na duhet që ta rimendojmë të gjithë konceptin që kemi për kulturën.

Dua që t’ju tregoj një rast që më ka emocionuar pamasë: Një mbrëmje, një nga kolegët e mi të Cambridge-it, një burrë i këndshëm, me të cilin po haja darkë, më kërkoi që ta ndihmoja mbi një tekst të Lacan-it nga i cili nuk kuptonte asgjë. Modestia e një shkencëtari të madh krahasuar me fodullëkun, që nuk ka ku të shkojë, të mjeshtërve bizantinë të errësirës…

Ju mbroni kulturën klasike të njeriut të kulturuar, dhe në të njëjtën kohë insistoni në brishtësinë e saj. Përse?

George Steiner: Sepse kultura e lartë ka falimentuar përballë barbarisë. Të mos harrojmë që të dyja luftërat botërore ishin luftëra civile evropiane. Gjermania, vendi i Hegel-it, Fichte-s dhe Schelling-ut, matricë e mendimit filozofik, ka njohur më të keqen e barbarisë. Humanizmat nuk na kanë mbrojtur; përkundrazi, shpesh ato kanë qene aleatë të antihumanizmit.

Bouchenëald-i nuk ndodhet veçse disa kilometra larg nga Ëeimar-i. Si ka mundësi që disa njerëz të luajnë Bach e Schubert në shtëpinë e tyre në mbrëmje dhe të nesërmen në mëngjes të torturojnë nëpër kampe?

Për çfarë shërben kultura atëherë, në qoftë se ajo nuk na bën më njerëzorë?

George Steiner: Ajo e bën të durueshme ekzistencën. Nuk është e lehtë që të jesh i vdekshëm, jo, nuk është aspak e lehtë. Të gjithë jemi të përballur me kancerin, stresin, frikën; çdo ditë mund të mbajë një lamtumirë, dhe s’ka gjë më të ankthshme. Do t’ju tregoj diçka me të vërtetë foshnjore: Gruaja dhe unë humbëm qenin tonë Ben. Ishte e tmerrshme për ne, aq shumë kjo kafshë ka qenë në qendër të jetës sonë!

Nuk mund të kaloj një ditë pa muzikë, pa bukuri, pa poezi. Kjo është siguria ime, mbijetesa ime. Shoqëria e mjeshtërve të mëdhenj më jep një ndjenjë të pafund krenarie e mirënjohje. Dua që t’i them faleminderit. Duke i mësuar përmendsh. Atë që mësojmë përmendsh askush nuk mund të na e heqë. As censura, as policia politike, as kitsch-i që na rrethon. Të mësuarit përmendsh bën që të futesh në vetë veprën: “Ti do të jetosh në veten time e unë do të jetoj me ty.”

Tekstet ecin në krah me ne; të shëtisësh me një poezi të Baudelaire-it do të thotë që të jesh i mirëshoqëruar.

Sipas jush, teknologjitë e reja e rrezikojnë “qetësinë” dhe “intimitetin” që duhet për kontaktin me veprat e mëdha…

George Steiner: Po, cilësia e qetësisë është organikisht e lidhur me atë të gjuhës. Ju dhe unë jemi të ulur këtu, në këtë shtëpi të rrethuar nga një kopsht, ku nuk ka tjetër zhurmë përveç bisedës sonë. Këtu, mund të punoj, të përpiqem që të mendoj. Qetësia është bërë një luks i madh. Njerëzit jetojnë në një zallamahi. Nuk ka më mbrëmje në qytete. Të rinjtë kanë frikë nga qetësia. Çdo të bëhet me leximin serioz e të vështirë ? Të lexosh një faqe nga Platoni me ëalkman në vesh ? Kjo më tremb shumë.

Teknologjitë e reja transformojnë dialogun me librin. Ato shkurtojnë, thjeshtëzojnë, konektojnë. Shpirti është i “kablluar”.

Sot nuk lexohet si dikur. Fenomeni Harry Potter shfaqet si një përjashtim. Të gjithë fëmijët e globit, fëmijë eskimezë, fëmijë zulu, lexojnë e rilexojnë këtë saga ultra angleze të pajisur me një fjalor të pasur dhe me një sintaksë të sofistikuar. Kjo është e hatashme! Libri është një mbrojtës i madh i jetës private. Në frëngjisht nuk ka fjalë për të thënë fjalën “privacy”. “Intimitet” e përkthen keq atë. Anglia është akoma një vend i “privacy-s”. Kjo mund të ketë dhe anët e saj absurde: Mund të jemi fqinjë për pesëdhjetë vjet e të mos shkëmbejmë një fjalë. Ky kult i “private life” ka një vlerë të madhe politike: Është një aftësi e rezistencës.

Ju përmendët Harry Potter. Duke u kthyer te Poésie de la pensée, ju guxoni që të bëni një lidhje mes dialektikës së Hegel-it, mohimit të mohimit, dhe shprehjes “rien de rien” të Edith Piaf-it. Përse kultura popullore nuk ju ka interesuar aq shumë?

George Steiner: I kam rënë së mirës me këmbë. Sidomos me kinemanë. Po të mundja që të rifilloja jetën, do të mundohesha që të kuptoja përse, mes forcave krijuese të fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX, ndoshta filmi do të duhej që të kalonte në vend të parë. Shakespeare, sot do të kishte shkruar skenarë. Kam gabuar, aq shumë kam qenë fëmijë i gjuhës greke dhe latine e i një babai ultra konservator klasik. Nuk mund të jemi përherë të përditësuar. Me muzikën, po: Dëgjoj kompozitorë që vijnë pas Boulez-it dhe që më pasionojnë. Me artin konceptual, jo, nuk arrij që ta ndjek: Shkoj në Beaubourg, më tregojnë një grumbull me tulla duke më thënë që kjo është një vepër e rëndësishme, nuk e di çfarë të them; atëherë kuptoj Bacon-in kur citon Velazquez, Greco e Goya. Është më mirë që të jesh i ndershëm me gabimet e tua se sa të mashtrosh.

Po ju, a e konsideroni veten si një krijues?

George Steiner: Jo, nuk duhen ngatërruar funksionet. Edhe vetë kritiku, komentuesi, eksigjenti më i talentuar është disa vite-dritë larg nga autori. Pushkini thoshte: “Faleminderit përkthyes, faleminderit botues, faleminderit kritik, ju keni shkrimet e mia, por jam unë që i shkruaj ato.” Unë gjithashtu, mbaj letrat. Ky është një privilegj i madh, por nuk ka të bëjë fare me mrekullinë e një vargu, i cili do të recitohet përgjithmonë. I kuptojmë keq burimet intime të krijimit. Ja një shembull, jemi në Bern para shumë vitesh… Fëmijët nisen për piknik me mësuesen e tyre, e cila i vendos ata përpara një viadukti. Ata vizatojnë, mësuesja shikon mbrapa shpatullës së një fëmije; ai i ka shtuar çizme kolonave! Që prej asaj ditë të gjithë viaduktet janë në ecje. Ky fëmijë quhej Paul Klee. Krijimi ndryshon gjithçka që vëzhgojmë, disa viza i mjaftojnë një krijuesi për të na bërë që të shikojmë atë që ishte tashmë aty. Çfarë misteri çliron krijimi? Kam shkruar librin Gramatika e krijimit, për ta kuptuar atë. Dhe tani në fund të jetës, akoma nuk e kuptoj.

Mos vetë të kuptuarit na largon nga arti?

George Steiner: Nga njëra anë jam i lumtur që nuk e kuptoj. Imagjinoni një botë ku neurokimia të na shpjegonte Moxartin…

Po kjo është e mundur, dhe më tremb. Makineritë janë tashmë interaktive me trurin: Kompjuteri dhe qenia njerëzore punojnë bashkë. Ndoshta një ditë mund të ndodhë që historianët të kuptojnë se ngjarja më e rëndësishme në shekullin XX, nuk ishte lufta, as krach-i financiar, por ajo natë ku Kasparov, lojtari i shahut, humbi kundër një kutie të vogël prej metali. Dhe shkruajti “Makineria nuk ka njehsuar, por ka menduar.” Kur e pashë këtë, kërkova mendimin e kolegëve të mi në Cambridge, që janë mbretërit e shkencës. Më thanë se nuk e dinin nëse mendimi ishte një llogari. Kjo është një përgjigje e tmerrshme! A do të mundet që një ditë kutia e vogël të na krijojë muzikë? /mapo.al