Game of Thrones: Përralla në lesh

(vetëm një mini-spoiler në paragrafin e parë të shkrimit)

Një serial i gjatë televiziv, “Game of Thrones”, i ndjekur anembanë botës, është duke përfunduar – dhe publiku që para se të shfaqet episodi i fundit, po e shpreh me mënyra të ndryshme zhgënjimin. “Nuk është ky fundi që prisnim, sikurse nuk është fundi që meritonin heronjtë e serialit” – këtë opinion e dëgjon dhe e lexon pothuajse kudo, në të gjitha forumet dhe nivelet e kritikës; madje e ndesh edhe në batutat që shkëmbejnë mes tyre personazhet (“I hope I deserve this, truly I do”, thotë eunuku Varys, pak para se ta ekzekutojnë; duke qenë vdekja e dhunshme mënyrë me kosto të ulët, për ta hequr qafe një personazh të tepërt.)

Diçka e ngjashme – po ajo pritje e ethshme dhe po ai zhgënjim – pat ndodhur me serialë të tjerë njëlloj të suksesshëm në të kaluarën: nga “Sopranos” te “Lost”. Edhe pse produksione të tilla tërheqin ajkën e talentit skenarist dhe regjisorial, sërish duket e pamundur, për ekipin e autorëve dhe të producentëve, që t’i gjejnë zgjidhje të kënaqshme harkut narrativ, të tillë që t’u japë shikuesve një katarsis të krahasueshëm me atë që ndiejnë kur përfundon një tragjedi e Shekspirit a një roman i Tolstoit.

Me sa duket, arsyet kanë të bëjnë me vetë strukturën e zhanrit, i cili shtjellohet sipas linjash narrative relativisht të hapura dhe me shumë personazhe, njëlloj si sagat dhe ciklet epike në folklor; por që është parashikuar të përfundojë dikur, ndryshe nga sagat dhe ciklet epike të cilat zakonisht nuk kanë një fillim dhe një fund specifik, por më shumë organizohen në mënyrë të lirshme rreth një numri heronjsh qendrorë. Nëse bota e një vepre të tillë pasqyron pak a shumë me besnikëri strukturat dhe ritmet e botës reale, asaj i duhet që dikur të marrë fund, madje jo vetëm; por edhe të marrë fund në mënyrë të kuptimshme.

Fundi i një romani të gjatë shumëplanësh ose i një seriali televiziv të gjatë bëhet, në të vërtetë, faktor tejet i pranishëm në përjetimin e kësaj vepre nga publiku (në kuptimin që ti nuk do të ngrihesh të shkosh në banjë kur filmit i kanë mbetur edhe pesë minuta për të mbaruar); edhe pse fundi, në vetvete – ose si ndërprerje e botës narrative – nuk është (nuk mund të jetë) pjesë e narrativës. Por ti, si lexues ose shikues, që nga momenti kur e di se seriali është duke mbaruar, fillon t’i perceptosh ngjarjet e rrëfyera ndryshe, duke i interpretuar secilën prej tyre si shkallare që afron drejt mbarimit.

Dhe ky mbarim i shformon, madje i përçudnon edhe ngjarjet vetë, edhe e sidomos personazhet; ndryshe nga ç’ndodh në realitetin “historik”, ku shumë rrallë na qëllon ta përjetojmë një ditë sikur të ishte e fundit e jetës sonë, ose e universit. Bota narrative është vetvetiu më e vogël dhe më ekonomike se ajo realja; dhe detyrimisht më e logjikshme, edhe kur është irracionale ose fantastike. Nëse një serial ka shpenzuar disa episode, për të treguar si aksh personazh po stërvitet për t’u bërë vrasës, atëherë ti logjikshëm pret që ky personazh herët a vonë ta bëjë vrasjen. Është si ajo koburja e Çehovit, që duhet të shkrepë në aktin e fundit, nëse publiku e sheh në skenë gjatë aktit të parë.

Nëse në fillim të dramës, pra, kjo kobure vjen si element i thjeshtë i dekorit, gjatë aktit të fundit valenca e saj narrative vjen duke u rritur, derisa të shtrembërohet jo vetëm statusi i objektit, por edhe pritjet e publikut. Dhe këtë shndërrim të statusit e përfton në masë të madhe shkurtimi i distancës me fundin (të paktën me fundin e pritur prej publikut). Personazhet në skenë ose në ekran ose në tekst “nuk e dinë” që fundi po afrohet; por publiku (shikuesi, lexuesi) e di. Edhe kur je duke lexuar një roman 500-faqesh dhe e sheh sa pak faqe të kanë mbetur, pritjet e tua si lexues ndryshojnë. Kur një seriali 8-vjeçar i kanë mbetur edhe dy episode, një gjë është e sigurt: zhgënjimi yt si konsumator.

Në rrëfime të thjeshta, si përrallat, veprojnë formula narrative pak a shumë fikse: më i vogli i vëllezërve martohet me të bijën e mbretit, ose vajza jetime zbulon që është princeshë, etj. Një i madh, besoj Tolstoi, pat thënë se shumë romane përfundojnë me martesën e protagonistëve, edhe pse atje duhej të fillonin. Megjithatë, narrativat epike gjithnjë organizohen rreth ngjarjesh primordiale, si lindjet, vdekjet, vrasjet, martesat, trashëgimitë, ikjet dhe ardhjet (rishfaqjet). Tradicionalisht, letërsia dhe teatri kanë arritur të përpunojnë një teknikë për t’i përfshirë këto ngjarje në kufijtë e një vepre që ka fillim dhe mbarim. Serialet televizive, të cilat përndryshe përfaqësojnë një risi kritike në kulturën pop bashkëkohore, ende nuk arrijnë; në kuptimin që ende nuk arrijnë të ndërtojnë marrëdhënie “normale” me fundin.

Fundin e një vepre të tillë duhet ta përfytyrojmë si “singularitet” – ose si një pikë zhvillimi ku ndryshimet kaskadë as mund të kontrollohen as mund të parashikohen më. Le të themi, një “vrimë e zezë” që thith botën narrative e veprës. Teksa vepra vetë i afrohet singularitetit, efektet e këtij shfaqen gjerësisht nëpërmjet deformimeve që pësojnë personazhet, në sytë e shikuesit që është në dijeni të singularitetit, ose të faktit që kësaj narrative po i afrohet fundi.

Për shkak të një iluzioni, le ta quajmë interpretativ, ne e ngatërrojmë shpesh fundin e diçkaje me zgjidhjen (angl. denouement), që nuk është veçse pjesa e fundit e një pjese teatrale, e një filmi a një rrëfimi letrar, ku fijet e fabulës kombinohen së bashku dhe çështjet shpjegohen a gjejnë përgjigje. Tipik është denouement-i në romanet ose në filmat policorë, ku fundi përkon me identifikimin e vrasësit (dhe vetë narrativa nuk është veçse një aventurë intelektuale, që synon ndriçimin e një misteri).

Në jetën reale, rolin e këtij denouement-i, sidomos në kontekste me shumë persona të përfshirë, do të ishte fundi i luftës, ose i një revolucioni, si ngjarje që prek njëherësh një numër të madh njerëzish të së gjitha llojeve, shtresave dhe profileve. Për seriale si “Game of Thrones” mund të mendohet si mbyllje logjike momenti kur dikush ulet, ligjërisht, në fronin e shpatave. Por kurorëzimi i një mbreti nuk mjafton, për t’u dhënë zgjidhje të gjitha linjave narrative dhe as për t’u dhënë përmbyllje konflikteve shoqëruese. Personazhe me të cilët shikuesi është identifikuar gjatë viteve, kanë edhe ato nevojë për përmbyllje individuale; por të gjitha këto përmbyllje individuale kanë nevojë, nga ana e tyre, për një “teori” narrative që t’i bashkojë.

Fundi më i natyrshëm i këtyre veprave kaq komplekse do të ishte in medias res: ose mbarimi pa denouement. Publikut do t’i jepej papritur lajmi se seriali nuk do të vazhdojë më – ose më mirë, që “transmetimi live” i botës narrative, për ne të këndejmit, nuk do të vazhdojë më. Kjo do të na bënte të pranonim, të paktën, se seriale të tilla që zgjatin me vjet i ngjajnë botës sonë më shumë se ç’kujtonim. Ky mbarim i paparashikuar ndodh ndonjëherë kur produksioni mbetet pa financim ose dështon komercialisht. Le ta përfytyrojmë si një roman, të cilit i kanë humbur fashikujt e fundit – që mund të jetë edhe gjysma, sikurse mund të jetë edhe vetëm një kapitull.

Siç e thashë, personazhet në ekran ose në tekst nuk “e dinë” që veprës po i vjen fundi; por ne si shikues a si lexues zakonisht e dimë dhe këtë fund e përjetojmë si metaforë të vdekjes. Që mund të jetë vdekja katastrofike e një bote të tërë; por mund të jetë edhe vdekja jote, si subjekti i perceptimit të botës. Tek e fundit, seriale të tilla nuk janë veçse riprodhime intensive dhe rituale situatash narrative reale, me të cilat japim e marrim në jetën tonë të përditshme; dhe të cilave zgjidhja mund t’u vijë edhe thjesht me daljen tënde nga skena. Kjo do të jetë mbase një arsye më tepër, që e kemi të vështirë ta pranojmë fundin – përveçse kur ky na vjen si konvencional, në formën “përralla në lesh shëndeti prej nesh”, ose “and they lived happily ever after.”

Aq më tepër kur ne, si shikues, e kemi të qartë se personazhet nuk është se janë zhdukur krejt dhe i ka tretur dheu – vrima e zezë nuk ua ka thithur ekzistencën, por vetëm virtytin për t’u riprodhuar në mënyrë krijuese. Një episodi të vjetër të “Lost” ose të “Sopranos” gjithnjë mund t’i kthehemi, për t’i parë heronjtë të bëjnë të njëjtat gjëra, e të thonë të njëjtat fjalë në të njëjtat vende dhe me të njëjtat pasoja; brenda këtyre hapësirave narrative, vdekja do të mishërohet si pamundësi për të dalë nga laku i përsëritjes. Edhe kur nuk kemi dyshim për natyrën artificiale të fiksionit, gjithnjë e përjetojmë ndryshe një personazh, kur e dimë se “si do t’i vijë fundi”. Ky efekt prapavajtës me siguri ndikon edhe në analizat e mëpastajme të veprës – dhe këtu s’e kam fjalën vetëm për ato vepra që e ndërtojnë suksesin e tyre mbi tensionin narrativ, si p.sh. romanet policore.

Marrë nga faqja e internetit Peizazhe.