Etika si filialë e estetikës

Jo vetëm nevojat biologjike dhe kushtet ekonomike udhëheqin me qenien e njeriut, respektivisht me vendimet e tij jetësore politike. Ajo që e qenieson njeriun në tokë është dëshira, prirje që tek ai zë fill baraz me lirinë. Madje dëshira shpeshëherë është aq e pavërejtshme, saqë ajo e mbipeshon edhe moslirinë, sepse në pafundësisht raste shohim se si njeriu nuk do të dale nga lëvozhga e moslirisë së tij. Shqipja dashurinë e dëshirën i ka vënduar në pothuajse kallëpin e njejtë të kuptimit, madje edhe sit ë rimuara ligjërimisht: don, dëshiron, dashuron, si forma vepronjëse të dëshirës dhe dashurisë. E nëse do e miratonim Andre Gidenë kur thotë se etika është filialë e estetikës, duke e stërholluar edhe pak më shumë këtë definicion të tij, do të mund të thoshim se dëshira është filial e të pëlqyeshmes.

Njeriut i pëlqen natyra e bukur, ujvara e bukur, shpati i bukur, vajza/djali/gruaja/burri i bukur, macja e bukur, qeni i bukur, loja që i ndërkallë dinamikë, gëzim, pëlqim etj., prej nga edhe atashimi drejt tyre, respektivisht (pa)kënaqësia me vetë jetën. (Bukurinë këtu e mora si abstragim të nënpëqlimeve dhe nënvariacioneve tjera që në fakt dallojnë nga inidivi në individ). Ky nivel i ndjeshmërisë, pra i ushqyer nga kënaqësia apo pakënaqsia me jetën, sado i topitur të jetë tek njeriu nga potenca shtypëse e moslirisë, sërish gjallon në brendinë e tij, me tërë energjitë që pulsojnë krijimtaren.

Në vijë të këtij mbarështrimi, dhe gjithnjë duke e ushqyer idenë e Gidesë pyesim: ç’është ajo që disa njerëz i bën refuzues të moralitetit publik e politik që rëndon mbi kokat e tyre, respektivisht ndaj hyqmit që vegjeton mbi hapësirën e tyre botë-jetë? Pse individë të caktuar priren drejt heshtjes a izolimit – e që kjo më shumë se sa fuqi proteste si përqëllimim i nisur nga mosmiratimi – rezulton me situime edhe më të këqija, edhe për ta edhe për sivëllezërit e tyre pjestarë të shoqërisë? Është ndjenja e ofendimit estetik ajo që i bën të tërhiqen në zgavrrën e tyre. Deri në ndonjë buçim të ri të besatuar nga klithma ankimtare, deri në ndonjë përgjërim të qenieve të tyre të rëgjuara.

Thjeshtë një tufë njerëzish nuk e pëleqjnë ngrehinën e ngritur nga vargmale njerëzish që mund të kenë në duar pushtetin politik. Deri këtu nuk po flas për ndonjë dallim në shkallë atashimesh shijuese të ndara në kultura, stile a shekuj, por për vetë ndjenjën singulare të ofendimit per-se, që njeriu e mbars përbotshëm nga shkaku i mospëlqimit ndaj një prirjeje të caktuar.  Dhe kjo nuk është ndonjë risi tek njeriu, por një prirje e blatuar në qenien e tij që nga fillet e ekzistencës. Pse kush garanton që fiset primitive që bënë gravurat e para të bizonëve nëpër shpella, nuk janë kacafytur mes vete bën kështu e s’bën kështu?

Argumentin e sjellur deri këtu – që më shumë do të mund të lexohej si një konfirmim i pranisë per-se i estetës në njeriun – tani mund ta rrokullisim drejt kulturës, respektivisht realitetit tonë gardhues. Në ç’derexhe është estetja tek ne? Ç’yrnek të të pëqlyeshmes kemi krijuar (Benjamini marksist do të ndërhynte këtu permes termit ‘prodhuar’) në 50 vjeçarin e fundit? Meqë ngjarja më e madhe e 50 vjeçarit të fundit tek ne qëlloi të jetë më së shumti modernizimi permes industrisë dhe teknologjisë, dhe meqë para vizuelizimit milionësh që sot mundëson youtube tek ne hyrën aparati fotografik dhe kamera, shtrohet pyetja, të çfarë derexheje ishim në ketë zeje që thellë-thellë i ka rrënjët në të vështrueshmën, me fjalë tjera në atë që pëlqehet pamësisht?  A e kapëm të filmuar të pëqlyeshmën? Dhe nëse po, si? Apo edhe kjo u diktua nga tentakulat politike, nga ajo që Ellvis Hoxha e quan “transmetim i një regjimi përmes filmit dhe i një filmit perms regjimit?”

Heideggeri nuk është kështillar i duhur lidhur me këtë që u than ë fund. Kjo ngase Heideggeri jo vetëm si kiritik i teknologjizimit, por edhe si i mbivendosjes së estetikës si një shkencë-rëntgenë e së pëqlyeshmës (besatim që nisi me Baumgarmenin dhe Kantin), nuk do të pajtohej pothuajse aspak me të pëqlyeshmën e filmuar (thuhet se Heideggeri nuk kishte as television), meqë arti për të përbënte “befje të vetëvetëtishme të ardhjes së të vërtetës së Qenies”, Pra si diçka të befshme, e paskanueshme dhe që mishëron tre në një artistin, veprën e artit dhe artin. E megjithatë sot pa teknologjinë dhe digjitalën, një gjë sado e pëlqyeshme/bukur të jetë është tejet vështirë e përcueshme/plasueshme.

Por krahasimi thonë është nëna e kuptimit. Duke qenë fin në ruajtjen e maksimës së Heideggerit mbi “artin si befje e vetëvetitshme e së vërtetës së Qenies” (por pa e përbrendësuar komplet kritikën e tij ndaj teknologjisë), e duke e lidhur direkt me mesazhin që përcjell Gideja, për “etikën si filiale të estetikës”, pse të mos bëjmë disa krahasime? Si Europë Lindore që ishim, pra si gjeografi që më shumë ndamë fatin e ngjashëm me Gjeorgjinë e Armeninë sesa me Francën, s’bëjmë zarar nëse i përqasemi krahasimisht kinemasë kosovare/jugosllave dhe asaj gjeorgjiane/armene (për kohën sovjete). Është më sinjifikante dhe e shënueshme për artin që aksidenca e prejardhjes shqiptare e një aktori të përfshirë në bashkërol me Brizhid Bardonë të merret për buçitje zhvillimore në art, apo krejt në anën tjetër: një shembull si ai i Parajanovit me “The Colur of Pomergrandes” ku viziuelizohet një tension krejt tjetër dimensional i estetes: jera, rrita dhe vdekja e një poeti armen të shekullit XVIII – të merret për marifet më original në buçitjen e krijimtareskes?

Buçitja e Parajanovit në filmin në fjalë, për të cilin duhet shkruar e folur enkas, e që në kohë përkonte me klimaksin e fuqisë sovjetike (1968), lajmëron buçitjen e qenies, ardhjen e së vërtetës së qenies, ardhjen e origjinalitetit në art, pamëson një turjelë shpuese në murin e shpjegimit soc-realist dhe zhdanovist të botës, permes një revolte unikale estetike ndaj moralitetit ateizues që kishte ngritur sovjetizimi, perms “njeriut të ri sovjetik”. Një që e tillë tek ne mungoi, meqë kinemaja kosovare jo vetëm që u kontrollua nga tentakulat e ideologjisë zyrtare, por edhe bëri martesë të vullnetshme e fatlume me autoritarizmin shtetëror.

Reperkusionet e kësaj mosujdie me native dhe fatin e pjestarëve të shoqerëisë, tashmë dihen, ngaqë edhe po i jetojmë: hakmarrja brutale e shembullit të enisujkanëve, lindamorinave e labinottahirëve të mishëruar poaq mish e thua me pushtetin. E për rrjedhojë jetesa mes njërit krah të darëve që përfaqëson shkolla e parë, pra ajo jugosllave që sot ka gjetur ngushëllimin e ri të saj në posmodernë, gjithnjë në tendencë sa më të madhe për ikje, veçim e snobizëm, dhe krahut tjetër të dares që ngërthen lindamorinë e labinottahirë, dihet se ç’nivel ndjeshmërie e rënieje ka sjellur.

Pushteti ngërthen gjithmonë racionalizim. Në fakt janë një. Natyrisht se edhe pushteti i tanishëm ka sjellur frymën e vet: guximin e luftarakut të djeshëm (dosido varfnjak mendor por megjithatë kryengritës kundër shtypjes dhe intelektualizmit të mpakur LDK-st) të shndrruar në pushtet arrogance dhe injorance me vedhje e dukje të politikanit, biznismenit, burokratit, me tendencë gjithnjë që edhe shoqërinë ta racionalizojë në qarkun e vet, dhe sipas kutit të vet. Revolta ndaj pllakosjes së palirisë, respektivisht ndaj mirëmbajtjes dhe mbarëvajtjes së saj nga ana e elitave kulturore që skaliti Jugosllavia sot është kthyer në hakmarrjen pugaçoviane të shfrenimit të komandantëve dhe të alteregoeve të tyre kandidate që ua lakmojnë muskujt. Natyrisht kjo tashmë në një kontekst tjetër regjimist: martesës fatlume me kapitalizmin, megjithëse edhe jo bihevioral, meqë modeli operues në sjellje ka ngelur pothuajse i njejtë.

Por drita në fund të tunelit është gjithnjë e pritshme, meqë degdisja e një vendi kurrë nuk mund të jetë e atij niveli sqë të mos ketë as edhe një filiz shprese. Eventi i fundit “Art dhe Besim – Retrospekivë Andrej Tarkovskit” thirrur nga një milie kulturor të rinjësh pejanë dhe përkrahur edhe nga mileu përreth Revistës “Sophia” të Prishtinës, shenjon një nga këto filize. Jo për tematikën e trajtuar sa për vetë aktin singular të thirrjes që tek ne të diskutohen, arti, besimi, e madhërishmja, e lartësuara, eteri kuptimor i të cilëve tek ne asnjeherë nuk u shtrua, e duke mos u shtruar po keqkupohet e nëpërkëmbet. Tarkovsky është gulçimë e madhe e skizofrenisë kulturore që përjetoi vendi i tij, që siç do të thoshte Jericho, “ngajti para se me u mësu me hecë”. Tarkovsky pyetëson besimin e rusit i cili nga muzhiku kërceu në modernizmin e Stanisllavkit.

Në gjuhën e Administratës Publike ndërrmarësia e të rinjëve pejanë e prishtinas do të quhej zhvillim atipik, avansim joproporcional në një vend pothuajse të mytur nga ploja e injorancës, antivlerës dhe vetëveçimit në siujëdhesa moçali kulturor. E megjithatë është ndërmarrësi që të mbushë shpresë nga fakti se ta rikujton akoma prezencën e dertlinjëve, pyetësuesve këtyre endacakëve që në dukje janë zgrip të heshtjes, izolimit e përçudnimit, por që përbrenda gjallojnë fuqishëm.  Ardhja e re e së vërtetës së Qenis do ta pyetesëojë legjitimitetin e etikës së të jetuarit në llum. Përmes një estetike të re. Pse a nuk e gjente Tarkovsky të bukurën në të thjeshtën? Tek vrapimi i një kali. Tek gurugullima e një burimi…