A e menduan qenia shqiptare, gjuha, ambienti, e drejta në Kosovën e “viteve të arta” (të 70-tat)?

Oliver Jens Schmitt, “Kosova – Histori e shkurtër e një treve qëndrore ballkanike”, faqe 185

Parë në lexim fillestar, ky konstatim i studiuesit mund t’iu duket shumë optimist. Madje megjithëse në paragrafet përpara por edhe pas, autori rrëmon deri edhe në detaje prirjet nglumuese antishkollë të shqiptarëve, konstatimi më lart disi të habit, meqë mbars
lehtësisht edhe derivimin e kuptimit të kundërt: Uau. Po ky popull i’ua paska përvjelur punës si askush tjetër në histori! E megjithatë kjo “si në film” është goxha simptomatike dhe për lexuesin symprehtë bie si një gong, që në fillim. Do të dal më vonë këtu.

Degdisja e një vendi në mjedis të pashpresë ku një turmë banorësh që s’janë as qytetarë as popull, – që s’duket të jenë pajtuar për kontratën e tyre sociale – nxjerr në pah nostalgjitë për të kaluarën. Diçka e tillë zaten është në vetë natyrën e njeriut:  nëse është i pakënaqur nga e tashmja, apo i frikohet së ardhmes, domosdo do e kërkoj një strehim në të kaluarën. Toni progresivist i marksizmit priret që këtë ndërhyrje të nostalgjive në temporalitetin e historisë ta quaj reaksionarizëm, por unë do të mjaftohem ta quaj ashtu siç është: nostalgji. Janë një vistër nostalgjisë që përshkojnë daseinin kosovar, respektivisht të menduarit e tij politik post 99: nostalgji për periudhën rugoviane, nostalgji për periudhën otomane, nostalgji për përiudhën e Jugosllavisë së Titos, nostaligji për Shqipërinë enveriste  etj.

Përderisa nostalgjia për periudhën osmane në fakts’mund edhe të jetë nostalgji meqë gjenerata që e jetoi kohën osmane, më pothuase nuk jeton, këtu më shumë kemi të bëjmë me një ndjesi të të qenit i provokuar (si për të mire si për të keq) karshi hapjes së polemikave mbi një përkatësi që modernizmi në rastin shqiptar (edhe andej edhe këndej kufirit) u mundua ta shlyej, minimum në 70 vjeçarin e fundit.

Nostalgjia titiste në anën tjetër është nostalgjia e atij robit dostojevskian: “na robëroni por na ushqeni”. E tregimit të lirisë me sigurinë; të lirisë dhe pavarësisë politike me liritë më të mëdha (veçanërisht arsimore) dhe me autonominë brenda kushtetutës  jugosllave; të idealizmit për çlirim me mirëqenien që sjellin punësimi, rroga dhe urbanizimi. Kurse pas 89-tës e  moshonepsjes së kapitalizmit respektivisht varfërimit që solli ky i fundit shqiptarit/kosovarit (pjesa jo e pasur dhe jo elitiste); e mosmiratimit të hapjes së përnjehershme dhe të vrullshme si ndaj mynyrës perëndimore të jetesës si ndaj asaj orientale (sidomos ndaj kësaj të fundit), që ngjau sidomos paslufte, pastaj padurim ndaj shtresës rurale të zbritur rishmi në qytet etj.

Nostalgjia rugoviste është goxha ngushtazi e lidhur me nostalgjinë titiste, meqë kemi të bëjmë me po të njejtit njerëz që brenda nate lanë librezat e komunizmit, për ti marrur ato të LDK-së, shto këtu edhe një damar kontigjent që u shtua me kohë: Rugova u bë diga e katolicizmit kulturor e  deri diku edhe politik në vend, si identifikim me europianizmin, për çka edhe kujtohet më së shumti sot, thuase modernitetin e europianizmin i krijoi Kisha katolike dhe jo diferencimi brutal nga ajo.

Nostalgjia enveriste, si e fundit e trajtuar këtu është nostalgjia më tragjike. Është nostalgjia e bonjakut, e jetimit, e të lënit, e të braktisurit që shihej si kurban, si gjahu çam i rradhës.  Nostalgji për babanë a nënën që e ka lënë, dhe që vetëm rrallëherë e thërret në telefon (që nuk i zgjatë dorën, por i dërgon letra) . D.t.th, një situatë ku prezenca e prindit është krejt sporadike, rrallë e përmallë. Së këndejmi më shumë ishte/është nostalgji për diçka të munguar sesa për shenjues që mbushnin mungesën ontologjike. Jo rastësisht këndejpari kujtohen edhe Zogu e Fishta, antipode radikale të enverizmit. 100 metra nga Universiteti “Hasan Prishtina” ka një rrugë “Mbreti Zog”, në një kohë kur nuk ka shtëpi që nuk e ka “Lahutën e Malcisë”.

Vistra e nostalgjive mund të jetë edhe më e gjatë, pro këto janë kryesoret. E në asnjërën nga to nuk e gjen elementin e autenticitetit (si kusht për tu kapur me sa më pak trauma në modernitet). Dikush mbase do të thoshte, pse a nuk bëhen debate mi identitetin edhe në vendet ku identiteti konsiston i plazmuar me shekuj? Përgjigja është po, por atje debati nuk shkund ontologjitë e qenies e të nativitetit, kurse në rastin tonë i shkund, meqe kemi tendencë ikjeje për së prapthi në temporalitet, një mospërjetim të shtetit, dhe nolens volens një mosgjetje të traditës së mendimit, e aq më pak të shtëpizimit.

Kjo patjetër  çon tek pyetja: vërtet u menduan qenia shqiptare (meqë për të mbijetuar si subjekt në një kontekt të decentralizimit etnik të Jugosllavisë s’kishe se si ndryshe pos ndjekjes së  linjës etnicisite), gjuha, ekosistemi, e drejta në “vitet e arta 70”nëse veç akoma mbytemi në polemika mbi ontologjitë shtyllore të identitetit tonë, nëse dekanin e Filozofikut e kemi DekanË (sepse pikërisht në të 70-tat këndejpari me dekret u vendos edhe për gjuhën), nëse Prishtina del më e ndotur se Pekini dhe nëse Hashimi shprehet i gatshëm të betohet me 124 pleq? Përgjigja është jo. Sepse pot ë mendoheshin, nuk do të shim këtu ku jemi.

Mos na shitni dushk për gogla gjoja se dekadenca paska nisur vetëm me ardhjen e këttyre në pushtet, dhe se deri më dhjetor 2007 kemi qenë mrekullia e botës. Jojo, nëse këta janë katandisësit tanë të dekadës së fundit, ky popull nuk lindur më 2007. As me tezen Rahime të Surroit, por pak më herët. Por kam frikë mos ato të 70-tat e famshme na ishin përnjemend një film. I mërzitshëm, ama. Dhe që kamerën e inqizimit të filmit e mbanin Jugosllavia dhe Shqipëria dhe që shpesheherë e lëviznin siç donin vetë për ta lënë të paqartë skenarin, rrjedhën dhe rrumbullakësimin e filmit.