“Buka është e shenjtë”: Kuptimi i ushqimit për kulturën boshnjake

Kurrgjë s’më ka mësuar më shumë për prindërit e mi – dhe për veten – se sa ushqimi që e donin pasi ikëm nga Bosnja e shkatërruar prej luftës.

Jeta shoqërore e prindërve të mi në Bosnje [dhe kësisoj edhe e fëmijëve të tyre] përbëhej rregullisht nga tubimi i miqve për të ngrënë shumë bukë e për të pirë, për të kënduar e për të qeshur së bashku. Askush kurrë s’e quante atë gjë ‘ngrënie e darkës’ – e gjithë veprimtaria sillej kah buka, por kurrë s’mund të reduktohej veç në të. Në boshnjakisht, fjala që e përshkruan aktivitetin në fjalë është sjediti, që nënkupton të ulesh, meqë i gjithë procesi konsiston në uljen rreth një tavoline, të hash, të pish dhe të jesh bashkë me të tjerët për pikë të qejfit. Kur dua të nxjerr nga kujtesa ndonjë imazh të prindërve të mi kur ishin të lumtur [një detyrë jo e lehtë], i mendoj të ulur me miqtë e tyre në një tavolinë, duke qeshur e shijuar ushqimet e shijshme.

Kjo ndonjëherë zgjaste për gjithë vikendin: ndonjëherë shkonim në një rezort malor, rrinim me miqtë e prindërve dhe familjet e tyre për 1 maj, Ditën e Punëtorëve.

Te ne, ashtu si te çdokush tjetër rreth nesh, buka duhej të ndahej mes njerëzve, e prandaj është e palejueshme të hash ndërsa dikush tjetër të sheh e nuk han edhe ai vetë. Buka ishin njerëzit e tjerë. Ne urrenim kur duhej të hanim vetë, ashtu siç e urrenim kur ishim vetëm.

Nuk kam asnjë kujtim të prindërve të mi derisa shkonin në një ‘dejt’ në darkë, para ose edhe pasi ishin martuar. Nuk kishte kurrfarë kulture të restorantit në Sarajevën e paraluftës. Restorantet ishin ose tepër të shtrenjtë ose jo të mirë, e nganjëherë të dyja bashkë. As në Kanadë, ku kishim ikur si refugjatë në vitin 1993, prindërit e mi s’e morën tabiatin që të shkonin të hanin darkë të vetëm.

Pite me mollë

Të harxhosh para për një darkë ishte një territor gastronomik i panjohur, ndërsa gatimet e nënës ishin aksiomatikisht më të mirat në botë. Për familjen time, ngrënja nuk kishte kuptimin e eksplorimit, madje as si zgjerim i përvojave kulturore. Pjesa e kënaqjes nga ushqimi ishte përputhja e pritshmërive të caktuara, ndërsa dobishmëria e tij e pashlyeshme qëndronte në ofrimin e energjive për punë, e kështu për mbijetesë. Buka ishte nevojë ekzistenciale, një element i pazëvendësueshëm në strukturën e jetës së përditshme, dhe nuk duhej të shkërdhehej tutje në ndonjë vend të shtrenjtë që ndodhte të ishte edhe vend i shmangies së miqve e familjes.

I vetmi vend në Hamilton të Kanadasë ku ata dy do të shkonin për të ngrënë bukë ishte një restorant kinez. Tërheqja nga ky restorant mandarinë ishte kryesisht rrjedhojë e zakonit për të ngrënë gjithçka-që-mund-të-hash, ku koncepti utopik i bollëkut të lirë e të pafundmë, i ëndërruar nga breza të tërë fshatarësh sllavë, më në fund përmbushet.

Kur prindërit e mi po rriteshin, kishte tepër pak bukë. Si të rritur, ata e arritën nivelin e komoditetit kur kishin boll; e më pas kishin edhe pak më shumë, kështu që e morën një kredi për ta blerë një frigorifer në mënyrë që të mos iu prisheshin ushqimet. Etosi i njerëzve të varfër që e kishin përvetësuar, ku asgjë nuk duhej të hidhej në bërllok, lidhej në mënyrë të përsosur me faktin se konsumi i pakontrolluar ishte i ndaluar në sistemin socialist, ku çdokush duhej të merrte aq sa kishte nevojë e kështu me radhë.

Një aspekt i menaxhimit etik të bukës ishte kësisoj gjithnjë orvatja për të shmangur mbetjet e ushqimit. Kur e shihja babain tim derisa nën ofertën e lirë kineze i përziente krejt sosët që i vinin me ofertë dhe që hante përtej asaj që kishte nevojë e kuptoja se të haje, sa më shumë që haje, ishte në proporcion me pasigurinë e të ardhmes.

Ushqimi kurrë nuk mund të shijohet në vetvete; nuk është kurrë veç eksperiencë ndjesore. Kuptimi i tij varet gjithnjë nga potencialet katastrofike të situatave, vlera e tij lidhet me kontestin e jetëve e historive partikulare.

Nëna e autorit duke grirë patate

e restoranteve që pretendojnë se shija e tyre epikuriane prej eksperti iu jep të drejtën të vlerësojnë ushqimin nuk janë gjë tjetër veçse budallenj që mendojnë se diçka aq bazike si ngrënia mund të vlerësohet objektivisht.

I kam çuar prindërit e mi nëpër restorante të shtrenjta, brenda mundësive, ku mbesnin të konfuzionuar e pesimistë për vlerat nutricionale të ushqimeve. “Do të jemi të uritur brenda një ore,” më kishte thënë nëna, duke paraqitur projektimin e një të ardhmeje të pasigurt. Në një botë stabile, të jesh i uritur brenda një ore nënkupton thjesht se do të hash brenda një ore. Por, për prindërit e mi, një zot e di se çka mund të ndodh brenda asaj ore.

Sendi bizarr në krejt konceptin e restorantit, tepër i qartë për të qenë i padukshëm, është në të qenit një vend ku të huajt i shërbejnë ushqim të huaj të huajve, duke mos ditur asgjë për atë se çka atyre iu pëlqen, mbi atë se çka mendojnë, mbi atë se kush janë, mbi atë se cila është historia e tyre. Buka në restorant është impersonale, jokomunikuese, e konsumuar në izolimin e hapësirës publike.

Në familjen time, ushqimi është pjesë e një sistemi kompleks të dijes që e ka hierarkinë e vet të vlerave, ku mishi dhe buka janë në majë. Mishi vlerësohet sipas të gjitha variacioneve të tij: prerjes, mishi i tymosur, salsiçe, i pjekur në furrë. Ka vlera të brendshme sepse, në të kaluarën fshatare, kurrë nuk vinte nga një kasap apo nga një supermarket, por nga krijesat e gjalla numri i të cilave nënkuptonte pasurinë, që mund të kishin pasur emra e të kishin kaluar në shtëpinë e familjes.

Vlera e mishit ka vlerë proporcionale bazuar në punën që ishte bërë derisa ai të mbërrinte në tavolinë. Kjo është arsyeja pse perimet janë konsideruar gjithnjë inferiore. Megjithëse t’i rrish gati bahçes të merr goxha kohë e djersë, pemët e perimet thjesht rriten, dhe kur duhej t’i haje, thjesht i prisje apo ia shtoje mishit – perimet nuk përmbanin dramë, nuk mund t’iu lije emra, dhe nuk mund të paraqisnin masën e kamjes e pasurisë. Perimet konsideroheshin kësisoj si një pjatë anësore, jo si tamam ushqim. Megjithëse mund t’i respektojmë vegjetarianët, na vjen tepër zor që t’i kuptojmë. Zgjedhja për të mos ngrënë mish nënkupton nivel të lartë të rehatisë dhe privilegjeve që pak prej nesh kishim mundur t’i mbërrinim. Familja ime nuk mund ta kuptojë atë gjë. Pse të hash brokoli kur mund të hash cilin mish të duash?

Prindërit e autorit

Buka [e përdorur këtu në kuptimin bukfal të tij], në anën tjetër, është praktikisht e shenjtë. Në boshnjakisht, ka një idiomë që i ipet çdo personi të mirë “I mirë sa buka.” Megjithëse të merr tokën dhe goxha punë të rëndë që ta prodhosh, është vlera simbolike që ka rëndësinë më të madhe. Buka është elementi kryesor i njerëzve të varfër – nëse keni bukë, keni ushqim, dhe nëse keni ushqim, mund të jetoni. [shën.i përkthyesit: në disa raste, për shkak të përdorimit popullor, e kemi përdorur në vend të fjalës ushqim atë bukë. Kur themi ‘po ha bukë’ ose kur pyesim ‘a po han bukë?’ ne nuk e kemi fjalën veç te buka por te ushqimet].

Bukën familja ime e ruan në frigorifer, duke qenë se gjërat e mbetura përbëjnë një pjesë të rëndësishme të drekave e darkave që vijnë. Të hedhësh ushqimin në bërllok është mëkat kundër gjithë atyre brezave të varfërisë. Kjo e mbingarkon frigoriferin e prindërove: matanë gjërave që iu duhen në baza të përditshme, aty ka gjëra që presin konsumin final: gjysma e suxhut që është i vjetër disa javë; vezë të fërguara një herë e një kohë; supa e moçme e vendosur brenda një tenxhereje të mbuluar e kështu me radhë. Prindërit e mi nuk mund ta gjuajnë ushqimin e mbetur, ashtu siç unë unë mund të vras një gjallesë – ka të bëj me diçka të thellë brenda nesh, me një ligj moral qelizor. Jo shumë kohë më parë, unë e mora iniciativën që ta pastroja frigoriferin e prindërve. Vetëm pak kohë më vonë, ai u mbush sërish, edhe më shumë.

Dhe edhe pse prindërit e kishin dalë nga varfëria e ishin bërë socialistë të klasës së mesme, e kishin mësuar që struktura e rehatisë për të cilën e kishin kaluar gjithë jetën duke e ndërtuar nuk ofronte mbrojtje nga historia. Sado pak që t’iu kishte ulur ankthi mbi ushqimin, ai ishte riaktivizuar me luftën, e e cila u validua plotësisht gjatë asaj kohe.

Vlera e të mbeturave është po ashtu e rrënjosur në ekonominë e nredshme shtëpiake dhe në ndarjen gjinore të punës. Gratë duhej të menaxhonin ushqimin, ashtu siç duhej t’i rrisnin fëmijët dhe t’i bënin gjithë ato punë tjera të shtëpisë.

Disa vite më herët, babai shkoi te mjeku, dhe u diagnostikua me shtypje të lartë të gjakut. Mjeku i tha të mos hante mish të kuq më. Pas disa javësh kur e thirra, telefonin e ngriti ai. “Çka po bën?” e pyeta. “Kurrë, po ha proshutë,” më tha ai pa asnjë farë shqetësimi. Menjëherë kisha nisur t’i bërtisja por ai nuk merrte vesh.

“Nuk është mish i kuq, përshuta, është krejt e bardhë,” më kishte thënë. /Artikulli është përkthyer me shkurtime nga The Guardian prej Periskopi.com