A është Marksi ende i rëndësishëm?

Nga viti 1949, kur komunistët e Mao Zedongut triumfuan në luftën civile kineze, e deri te rënia e Murit të Berlinit 40 vjet më vonë, rëndësia historia e Karl Marksit ishte e pakapërcyeshme. Gati katër nga dhjetë njerëz në planet jetonin nën qeveritë që pretendonin të ishin marksiste, dhe në shumë vende të tjera marksizmi ishte ideologjia dominante e së majtës, ndërsa politikat e së djathtës ishin bazuar në mënyrën sesi duhej të ndeshej marksizmi.

Kur komunizmi kolapsoi në Bashkimin Sovjetik dhe në satelitët e tij, ndikimi i Marksit ra. Në 200 vjetorin e lindjes së tij më 5 maj të 1818-s, nuk është gabim të thuhet se parashikimet e tij ishin të rreme, teoria e tij është diskredituar, dhe idetë e tij nuk i rezistuan kohës. Atëherë, pse duhet të brengosemi për trashëgiminë e tij në shekullin 21?

Reputacioni i Marksit ishte dëmtuar rëndë nga mizoritë e kryera nga regjimet që e quanin veten marksiste, megjithëse nuk ka asnjë evidencë që tregon se vetë Marksi do t’i mbështeste ato krime. Por komunizmi kolapsoi sepse, siç u praktikua në bllokun sovjetik dhe në Kinën e Maos, dështoi t’iu ofronte njerëzve një standard jetese që do të krahasohej me atë të shumicës së njerëzve në ekonomitë kapitaliste.

Këto dështime nuk i reflektojnë të metat e përshkrimeve të Marksit për komunizmin, sepse Marksi kurrë nuk bëri përshkrime të tilla: ai nuk kishte as më të voglin interes në detajet e funksionimit të një shoqërie komuniste. Në vend të kësaj, dështimet e komunizmit adresojnë një të metë më të thellë: pikëpamjen e gabuar/rreme të Marksit mbi natyrën njerëzore.

Nuk ekziston, sipas Marksit, një gjë e tillë si natyra njerëzore e brendshme ose biologjike. Esenca njerëzore është, shkroi ai në Tezat mbi Feuerbach-un, “tërësi e relacioneve sociale.” Si rrjedhë e kësaj dilet në mendimin se nëse i ndryshon relacionet sociale – për shembull, duke ndryshuar bazën ekonomike të shoqërisë dhe duke hequr marrëdhënien mes kapitalistit dhe punëtorit – njerëzit në një shoqëri të re do të ndryshonin rrënjësisht nga njerëzit e kapitalizmit.

Marksi nuk arriti në këtë bindje përmes një studimi të detajuar antropologjik të natyrës njerëzore nën sisteme të ndryshme ekonomike. Ishte më shumë, një aplikim i pikëpamjes së Hegelit për historinë. Sipas Hegelit, qëllimi i historisë ishte çlirimi i shpirtit njerëzor, që do të ndodhte kur të gjithë ne do ta kuptonim se jemi pjesë e një mendjeje univerzale njerëzore. Marksi e transformoi këtë pikëpamje ‘idealiste’ në një pikëpamje ‘materialiste’, që thoshte se forca shtytëse e historisë është kënaqja e nevojave tona materiale, dhe  çlirimi arrihet nga lufta mes klasave. Klasa punëtore do të jetë mjeti drejt çlirimit univerzal sepse do të mohohet prona private dhe prandaj do të arrihet në pronësinë kolektive të mjeteve të prodhimit.

Kur punëtorët të zotërojnë mjetet e prodhimit kolektivisht, mendonte Marksi, “burimet e pasurisë kooperative” do të rrjedhin më me bollëk se ato të pasurisë private – aq me bollëk, sa shpërndarja e pasurisë nuk do të jetë problem më. Kjo është arsyeja pse atij nuk i vyente që të thellohej në detaje rreth mënyrës sesi të ardhurat ose të mirat do të shpërndaheshin. Në fakt, kur Marksi e lexoi një platformë të propozuar për bashkimin e dy partive socialiste gjermane, ai përshkroi fraza të tilla si “shpërndarja korrekte” dhe “të drejtat e barabarta” si “plehra verbale pa vlerë.” Ato përkasin, mendonte ai, në një kohë të pamjaftueshmërisë që revolucioni do t’i jepte fund.

Bashkimi Sovjetik e dëshmoi se heqja e pronës private të mjeteve të prodhimit nuk e ndryshon natyrën njerëzore. Shumica e njerëzve, në vend se të përkushtohen në të mirën e përbashkët, vijojnë të kërkojnë pushtet, privilegje dhe luks për veten dhe të afërmit e tyre. Ironikisht, demonstrimi më i qartë që burimet e pasurisë private rrjedhin më me bollëk se ato të pasurisë kolektive mund të shihen në historinë e një prej vendeve të mëdha që ende proklamon marksizmin e saj.

Nën regjimin e Mao-s, shumica e kinezëve jetuan në varfëri. Ekonomia kineze nisi të ngritej në mënyrë rapide vetëm pas vitit 1978, me pasardhësin e Mao-s, Deng Xiapoingun [që thoshte se, “nuk ka rëndësi a është macja e bardhë apo e zezë, për aq sa ajo kapë minj”] i cili lejoi ndërmarrësitë private të vendoseshin. Reformat e Dengut i shpëtuan 800 milionë njerëz nga varfëria e skajshme, por poashtu krijuan një shoqëri me një pabarazi më të madhe se në çdo vend evropian [dhe shumë më të madhe se në Shtetet e Bashkuara]. Megjithëse Kina ende proklamon që po e ndërton “socializmin me karakteristika kineze,” nuk është e kollajshme të vëresh se çka është socialiste në ekonominë e saj.

Nëse Kina nuk është më e ndikuar nga marksizmi, ne mund të konkludojmë që në politikë, ashtu si në ekonomi, Marksi është me të vërtetë i parëndësishëm. E megjithatë, ndikimi intelektual i tij mbetet. Teoria e tij e materializmit historik është bërë pjesë, në një formë të zbutur, e të kuptuarit tonë të forcave që e përcaktojnë drejtimin e shoqërisë njerëzore. Në shkrime të ndryshme, Marksi e shfaqte një pikëpamje shumë komplekse, në të cilën ka ndërveprim mes të gjitha aspekteve të shoqërisë.

Ideja më e rëndësishme e Marksit për historinë është negative: evolucioni i ideve, religjionit dhe institucioneve politike nuk është i pavarur nga mjetet që përdorim ne për t’i kënaqur nevojat tona, e as në strukturën ekonomike që e organizojmë rreth këtyre mjeteve, dhe në interesin financiar që krijojnë. Nëse kjo duket shumë e dukshme aq sa nuk ka rëndësi të thuhet, kjo ndodh sepse tashmë e kemi internalizuar si ide. Në këtë sens, të gjithë jemi marksistë tashmë.

Autori është profesor i Bioetikës në Universitetin e Princetonit.