A mund të bëj dikush keq pa qenë i keq?

A mund të bëj dikush keq pa qenë i keq? Kjo ishte pyetja që e mundoi mendjen e Hannah Arendit kur po raportonte për The New Yorker më 1961 në gjykimin për krime lufte të Adolph Eichmann-it, një operativ nazist përgjegjës për organizimin dhe transportimin e miliona hebrejëve dhe të tjerëve drejt kampeve të ndryshme të përqendrimit në mbështetje të Zgjidhjes Finale të nazistëve për ta.

Arendti e shihte Eichmannin si një burokrat të rëndomtë, bile pak të sjellshëm, që me fjalët e saj “nuk ishte as i prishur e as sadist”, por “tmerrësisht normal”. Ai vepronte pa ndonjë motiv tjetër veç atij zelli për t’u avancuar në karrierë në burokracinë naziste. Eichmann-i nuk ishte një mostër amorale, kishte përfunduar ajo në studimin e atij rasti, Eichmann-i në Jerusalem: Një raport për banalitetin e së keqes [1963]. Ai i bëri veprimet e këqija pa qëllime të këqija, një fakt i lidhur me “pamendueshmërinë” e tij, me shkëputjen e tij nga realiteti i veprimeve të tij të këqija. Eichmann-i “kurrë nuk e kishte kuptuar se çka po bënte” shkaku i “paaftësisë… për të menduar nga këndvështrimi i dikujt tjetër’. Në mungesë të kësaj aftësie partikulare kognitive, ai ‘kreu krime nën rrethana që e bënë të pamundshme për të që të dinte a të ndjente që po bënte gabim’.

Arendti i quajti këto karakteristika kolektive të Eichmann-it ‘banaliteti i së keqes’: ai nuk ishte i keq së brendshmi, por thjesht i cekët dhe s’ia kishte idenë, një ‘i bashkuar’, në fjalët e një interpreti kontemporan të tezës së Arendtit: ai ishte një njeri që u bashkua me Partinë Naziste, në kërkim të qëllimit dhe drejtimit, dhe jo si rrjedhojë e një besimi të thellë ideologjik. Sipas Arendtit, Eichmann-i n’a kujton protagonistin e novelës së Albert Camus, I huaji [1942], që krejt rastësisht e pa qëllim e vret një njeri, por që edhe më pas nuk ndjen kurrfarë keqardhje. Nuk kishte asnjë qëllim në veçanti e asnjë motiv dukshëm të keq: vrasja thjesht ‘ndodhi’.

Kjo ishte përshtypja e parë, dhe disi sipërfaqësore e Arendtit për Eichmannin. Edhe 10 vjet pas gjykimit të tij në Izrael, ajo shkroi:

“Më goditi shfaqja e cektësisë së vepruesit [e ka fjalën për Eichmannin] që e bënte të pamundur të gjurmoje të keqen e pakontestueshme të veprimeve të tij në një nivel më të thellë të rrënjëve ose motiveve. Veprimet ishin monstruoze, por vepruesi ishte krejt i rëndomtë, e nuk ishte as djallëzor dhe as monstruoz”.

Banaliteti-i-së-keqes, teza e Arendtit mbi këtë gjë, ishte pika që ndolli shumë polemika. Për kritikët e Arendtit, dukej absolutisht e pashpjegueshme sesi Eichmann-i mund të kishte luajtur një rol kyç në gjenocidin nazist e megjithatë të mos kishte qëllime të këqija. Gershom Scholem, një filozof [dhe teolog], i shkroi Arendtit më 1963 se teza e saj mbi banalitetin-e-së-keqes ishte thjesht një slogan që thoshte ‘vepruesit nuk më lënë përshtypje mua, si produkte të një analize të thellë’. Mary McCarthy, një shkrimtare dhe shoqe e mirë e Arendtit, shkroi: “Më duket se ajo që thatë është se Eichmann-it i mungon një cilësor i brendshëm njerëzor: kapaciteti për të menduar, ndërgjegjshmëria – ndërgjegjja. Por në këtë rast, a nuk e bën thjesht kjo një mostër?”

Kontraverziteti vazhdon edhe në ditët e sotme. Filozofi Alan Wolve, në E keqja politike: Çka është dhe si ta luftojmë [2011], e kritikoi Arendin për ‘psikologjizimin’ – që është, shmangien – e çështjes së të keqes si e keqe duke e definuar atë në kontekstin e kufizuar të ekzistencës rutinore të Eichmann-it. Wolve-i argumentonte që Arendt-i u përqendrua shumë në atë se kush ishte Eichmann-i, e më pak në atë që ai bëri. Për kritikët e Arendt-it, ky përqendrim te Eichmann-i ishte i parëndësishëm, jeta banale dukej si një “digresion absurd” që rridhte nga veprimet e tij të këqija.

Kritikë të tjerë kanë dokumentuar që gabimet historike të Arendtit, që e çuan atë të huqte të keqen e thellë te Eichmann-i, kur pretendonte që e keqja e tij qëndronte te “mosmendimi’, siç shkroi Arendti për filozofin Karl Jaspers tri vjet pas gjykimit. Historiania Deborah Lipstadt, thotë se përdorimi që Arendti i bënte termit ‘banalitet’ ishte i mangët:

Kujtimet [nga Eichmanni] që u lëshuan nga Izraeli për ne në gjykimin tim zbulojnë sa gabim ishte Arendti për Eichmannin. Ajo përshkohet nga shprehjet për ideologjinë naziste… që e pranonte dhe përqafonte idenë e pastërtisë racore.

Lipstadti më tej argumentonte se Arendti dështoi të shpjegonte pse Eichmanni dhe bashkëpunëtorët e tij do të kishin provuar të zhduknin dëshmitë për krimet e tyre të luftës, nëse me të vërtetë ai ishte i pandërgjegjshëm për të këqijat që bëri.

Historiania gjermane Bettina Stangneth zbulon një tjetër anë të tij veç banales, në dukje një njeri apolitik, i cili thjesht po sillej si një burokrat ‘i rëndomtë’ i orientuar në bërjen karrierë. Duke u marrë me audioinçizimet e intervistave me Eichmannin nga gazetari nazist Willam Sassen, Stangneth e sheh Eichmanin si një njeri që e pranonte veten, si një ideolog agresiv nazist shumë të përkushtuar ndaj besimeve naziste, që nuk shfaqte kurrfarë keqardhjeje ose faji për rolin e tij në Zgjidhjen Finale – një operativ radikalisht i keq i Reich-ut të Tretë që jetonte brenda një guaske mashtruese të normalitetit të një burokrati të butë. Larg nga të qenët “jomendues”, Eichmanni kishte mendime me bollëk – mendime mbi gjenocidin ta zëmë. Në ato videokaseta, Eichmanni e pranon një lloj të dualizmit Jekyll-and-Hyde:

Unë, ‘një burokrat i kujdesshëm,” ky isha unë, e vëretë. Por… ky burokrat i kujdesshëm ishte frekuentuar nga një… luftëtar fanatik, që luftonte për lirinë e gjakut tim, që është e drejta e lindjes…

Arendti e huqi krejtësisht këtë pjesë të keqe të Eichmannit kur shkroi 10 vite pas gjykimit që “nuk kishte asnjë shenjë në të, të bindjeve ideologjike ose të motiveve specifikisht të këqija”. Kjo e nënvizon banalitetin dhe falsitetin – e tezës së banalitetit-të-së-keqes. Dhe ani që Arendti kurrë nuk tha që Eichmanni ishte thjesht një hallkë e pafajshme në burokracinë naziste, e as nuk e mbrojti Eichmann-in që ‘thjesht i kishte ndjekur rregullat’ – të dyja, edhe keqkuptimi i gjetjeve të saj për Eichmanin – kritikët e saj, përfshirë Wolve-in dhe Lipstadt-in, nuk i kënaqi.

Kësisoj, çka duhet të konkludojmë rreth pretendimeve të Arendt-it për Eichmanin [ashtu si për gjermanët e tjerë] që bëri keq pa qenë i keq?

Pyetja është një mister sepse Arendti e humbi mundësinë për të investiguar kuptimin më të gjerë të së keqes partikulare duke mos e zgjeruar studimin e saj në një studim të natyrës së të keqes. Në Origjinat e Totalitarizmit [1951], i botuar para gjykimit të Eichmann-it, Arendti tha:

Është inherente në gjithë traditën perëndimore filozofike që nuk mund ta konceptojmë ‘të keqen radikale’…

Në vend se të përdorte rastin e Eichmannit si një mënyrë përpara për të avancuar kuptimin e kësaj tradite për të keqen radikale, Arendti vendosi që e keqja e tij ishte banale, dhe që ai ishte një ‘jomendues’. Duke e ndërmarrë një përpjekje të ngushtë legalistike e formalistike në gjyq – ajo theksoi që nuk kishte çështje më të thella përtej fakteve legale të fajësisë ose pafajësisë së Eichmannit – Arendti automatikisht e vendosi veten në dështim për të kuptuar pse-në e së keqes së Eichmannit.

E megjithatë në shkrimet e saj para Eichmanni në Jerusalem, ajo mori një pozicion të kundërt. Në Origjinat e Totalitarizmit, ajo argumentoi që e keqja e nazistëve ishte absolute dhe jonjerëzore, jo cektësi dhe e pakuptueshme, mishërimi metaforik i vetë ferrit: ‘Realiteti i kampeve të përqendrimit nuk i përngjan asgjëje më shumë se pikturave mesjetare të ferrit.’

Duke deklaruar para procesit gjyqësor të Eichmannit se shkrimet e saj për të keqen absolute, si shembulli i shkrimeve për nazistët, kishin qenë të nxitura nga intencionet e guximshme e monstruoze për të hequr humanitetin në vetvete, Arendti po i jepte jehonë shpirtit të filozofëve si Schellingo dhe Platoni, të cilët nuk ngurruan të hetonin asketet më të thella e më demonike të së keqes. Por ky pikëshikim ndërroi kur Arendti e takoi Eichmannin, zbrazëtia burokratike e të cilit nuk e tregonte një thelb diabolik, por vetëm njëfarë karrierizmi prozaik dhe “paaftësinë për të menduar’. Në atë pikë, mendimi i saj i hershëm imagjinativ për të keqen morale ishte shpërqendruar, dhe ‘banaliteti-i-së-keqes’ si slogan kishte lindur. Për më shumë, Arendti vdiq në vitin 1975: ndoshta nëse do të kishte jetuar më gjatë do të kishte qartësuar ‘puzzle’-in që e rrethonte tezën e saj të banalitetit-të-së-keqes, që ende iu prishë terezinë kritikëve edhe këto ditë.

Kështu ne kemi mbetur me tezën e saj origjinale. Cili është konfuzioni bazik prapa tij? Arendt-i kurrë nuk i pajtoi përshtypjet e saj për banalitetin burokratik të Eichmannit me ndërgjegjshmërinë për të keqen, me aktet çnjerëzore të Reich-ut të Tretë. Ai e pa funksionarin në dukje të rëndomtë, por jo luftuesin ideologjik të së keqes. Si jeta rutinore e Eichmannit mund të kishte bashkë-ekzistuar me atë tjetrin të keq e monstruoz, e bëri që të mos kishte përgjigjje. Sidoqoftë, Arendti kurrë nuk e uli fajësinë e Eichmannit, në vazhdimësi duke e përshkruar si një kriminel lufte, dhe u pajtua me dënimin me vdekje që mori nga gjykata izraelite. Megjithëse motivet e Eichmannit ishin, sipas saj, obskure dhe jomenduese, veprimet e tij gjenocidale nuk ishin. Në analizën finale, Arendti e pa horronin e vërtetë të së keqes së Eichmann-it.

Përkthyer nga Periskopi