Vdes ikona e filmit polak, Andrzej Wajda

Wajda, i cili përmes punës së tij i dha vetes epitetin e njërit prej regjisorëve më të mirë të botës dhe u nderua me “Oscar” për vepër jetësore, vdiq të dielën. Ishte 90-vjeçar, transmeton sot “Koha Ditore”shkrimin e The Guardian. Ai ishte regjisor që Poloninë e kishte të gdhendur në zemër.

Në karrierën e tij jashtëzakonisht produktive, kur krijoi në kohën e opozitës burokratike dhe të censurës – duke punuar në një harmoni jo të lehtë me agjencitë e shtetit – Wajda trajtoi tema të mëdha të historisë polake, nga ato të kohës së luftës në mes të nazizmit dhe komunizmit deri te përplasjet mes lindjes dhe perëndimit. Ndarja e Polonisë, pakti “Molotov- Ribbentrop” dhe fakti se vendlindja e tij ishte në qendër të akteve më toksike të besimit të keq gjeopolitik në historinë moderne, ishin gjërat me të cilat ai u rrit.

Babai i tij ishte një prej oficerëve polakë që u vra dhe u varros në malin Katyn nga sovjetikët – dhe qeveria polake komuniste për dekada ishte bashkëfajtore në gënjeshtrën se sovjetët ishin të pafajshëm, propagandë efekti anësor i së cilës ishte revizionizmi dhe mohimi i mbështetjes së nazistëve. Wajda dhe shumë polakë të tjerë e dinin të vërtetën – dhe kaluan në epërsi kur perandoria sovjetike u shemb. Në vitin 1991 ai realizoi një dokumentar për Katyn dhe më pas një ribërje të mrekullueshme në film të metrazhit të gjatë me po të njëjtin titull në vitin 2007 – kur ishte 81-vjeçar – i cili u bë një prej katër nominimeve që ka marrë gjatë viteve për filmin më të mirë në gjuhë të huaj nga “Academy Awards”.

Ai njihet për dy trilogjitë kolosale që kanë të bëjnë me këto faza historike. “A Generation (1955), “Kanal” (1957) dhe “Ashes and Diamonds” (1958), janë filmat që trajtuan agoninë dhe besnikëritë e ndara të Polonisë së kohës së luftës, që shërbenin si biseda për ngritjen e Varshavës së vitit 1944. Më pas me filmat “Man of Marble”(1977), “Man of Iron” (1981) “Walesa: Man of Hope” (2013) adresoi sindikalizmin në terme të disidencës dhe patriotizmit romantik.

“A Generation” flet për jetën kaotike dhe frikën e polakëve gjatë kohës së okupimit nazist, një film për Varshavën në ngritje që sjell një temë që tërësisht adresohet në filmin e tij të radhës “Kanal”, që flet për luftëtarët e rezistencës, “Home Army”.

Filmi i radhës, “Ashes and Diamonds” e dërgon audiencën në ditën e dorëzimit të Gjermanisë në Poloni, por e bën të qartë se besnikëria e shtetit nuk u transferohet sovjetëve: në të kundërtën disa prej ushtarëve të rezistencës “Home Army” tani të ashtuquajturit “ushtarët e mallkuar” e shohin si detyrë të vazhdojnë luftën – kundër komunizmit. Një komplot për vrasje dhe i frikshëm, prish formën e narracionit të një vendi të dalë nga lufta.

Trilogjia “The Man of Marble” në shumë aspekte është arritja e tij më e madhe, më shumë është fascinues fakti, sepse është realizuar një kohë të gjatë pas ngjarjeve historike. Është një lloj blloku perëndimor i “Citizen Kane” – dhe marrëdhënia e Wajdas me Orson Wellesin një pjesë e nënvlerësuar e punës së tij.

Tek “Man In Marble” filmbërësja e re Agnieszka, niset të hulumtojë të vërtetën prapa figurave më legjendare të Polonisë komuniste: një punonjës i quajtur Birkut, një murator i përkujtuar përmes shumë statujave, por që vendndodhja e tij është e paqartë. Kjo filmbërëse duhet ta rindërtojë rrëfimin nga koordinatat që gjen, një film zyrtar propagandues dhe duhet të flasë me njerëzit që e kanë njohur, dhe ajo ia del të zbulojë një histori të lënë pas dore nga zyrtarët shtetërorë.

Në “Man of Iron”, djali i Birkut, Maciej, martohet me Agnieszkan dhe është punëtor çeliku, aktivist dhe model transparent për ish-presidentin polak Lech Walesa. Edhe jeta e Walesas u trajtua në një prej filmave të tij. Ishte filmi i tij i fundit dhe titullohet “Walesa: Man of Hope”. Vënia e emrit të tij në titull, e nxori Walesan nga hija metaforike. Këta filma ishin të dobishëm në sfidimin e sundimit sovjetik dhe për furnizimin me energji për jetën kulturore në vend. Wajda luajti lojë të mençur me autoritetet.

Dramatizimi i aktiviteteve të Bashkimit Sovjetik nuk ishte diçka për të cilën sundimi komunist sovjetik mund ta pranonte dhe fakti se ky bashkim ishte kundër Moskës, e bëri Wajdan figurë kumbuese në qarqet perëndimore. Këta filma ishin seriozë dhe bindës, mënyrë e mirë e depërtimit të madh të Wajdas dhe ai ishte një figurë e pashtershme që tërë kohën merrej me projekte, të vogla ose të mëdha, shumë shpesh me përshtatje të veprave të letërsisë nga klasikja deri tek ato pak të njohura.

Një prej filmave të tij më të suksesshëm – një tjetër i nominuar për “Oscar” në kategorinë e filmit më të mirë në gjuhë të huaj – ishte drama çajkovskiane e vitit 1979 “The Maids Of Wilko”, që bazohet në historinë e shkurtër të poetit dhe autorit polak Jarosław Iwaszkiewicz. Wiktori, i cili vuan nga ajo që mund të jetë krizë personale ose shëndetësore, niset në një udhëtim sentimental në pronën e familjes që quhet Wilko, në vendin ku dikur kishte qenë tutor i motrave të tij të vogla. Por këto gra tani janë në moshë madhore, sikur ai, pa harenë që kishin pasur dikur: reagimi i tyre me paraqitjen e tij është i komplikuar dhe pa ndonjë afeksion për të cilin në mënyrë sekrete ai mund të ketë shpresuar. Është mësim për paarritshmërinë e së kaluarës.

Wajda është quajtur poet kinematografik për rastet e humbura: por ai e bëri Poloninë dhe kinematografinë e vendit të tij rast të gjetur.